Czy po ponad dwóch latach funkcjonowania regulatora rynku wodociągowo-kanalizacyjnego Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie mamy już uregulowany rynek?

Niestety nadal problemów na rynku usług zbiorowego zaopatrzenia w wodę i zbiorowego odprowadzania ścieków przybywa. W związku z brakiem jasnych rozwiązań prawnych odbiorcom ww. usług będących w znaczącej mierze konsumentami coraz trudniej dochodzić swoich praw. Trudno szukać odpowiedzi na nurtujące odbiorców pytania na stronie regulatora.

Problemy odbiorców na rynku usług wodociągowo-kanalizacyjnych zacząć należy od sprawy tak powszechnej, jak zawieranie umów o dostawę wody i odprowadzanie ścieków. Codziennie na terenie Polski zawierane są prawdopodobnie tysiące takich umów. Podpisywane są one zarówno z konsumentami, jak i przedsiębiorcami.
Do roku 2018 to organ antymonopolowy sprawował nadzór nad treścią tych umów. Wydanych zostało wiele decyzji dotyczących narzucania uciążliwych warunków umów, czy też stosowania w umowach zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych. Można tu przywołać chociażby decyzje o numerach: RKR-56/2012, RKR-16/2014, RKR-20/2014, RGD-12/2015, RWR-9/2017, RGD-3/2018.

Niestety, nadal we wzorcach umów stosowanych przez przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne znajduje się wiele niezgodnych z przepisami postanowień. Trudno natomiast wprost konsumentom, czyli słabszym uczestnikom rynku – w świetle obowiązujących przepisów – stwierdzić, kto tym problemem winien się zająć.

Przykłady z aktualnie stosowanych wzorców umów wraz ze wskazaniem jakie przepisy takie postanowienia naruszają:

• POSTANOWIENIE 1

1. „Odbiorca usług zobowiązuje się do pokrycia kosztów wymiany wodomierza głównego powstałych w wyniku niezabezpieczenia go przed działaniem warunków atmosferycznych albo uszkodzeniami mechanicznymi oraz kosztów zainstalowania wodomierza głównego w przypadku jego kradzieży”.
   lub
2. „Odbiorca usług zobowiązuje się: zapewnić prawidłowe utrzymanie pomieszczeń, w których zainstalowany jest wodomierz w stanie uniemożliwiającym jego uszkodzenie i nieprawidłowe działanie oraz zabezpieczenia przed uszkodzeniami mechanicznymi lub skutkami niskich temperatur (pod rygorem odpowiedzialności odszkodowawczej wobec przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego. W przypadku uszkodzenia wodomierza wysokość opłaty określona zostanie na podstawie rzeczywistych kosztów poniesionych przez przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne), oraz zabezpieczenie pomieszczenia przed dostępem osób nieuprawnionych”.

Zgodnie z art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. z 2019 r. poz. 1437 ze zm.– dalej „ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu”) koszty nabycia, zainstalowania i utrzymania wodomierza głównego ponosi przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne. W świetle tego przepisu obowiązek pokrycia kosztów wymiany wodomierza w przypadku jego kradzieży, uszkodzenia mechanicznego lub zniszczenia na skutek oddziaływania warunków atmosferycznych (zalanie, zamarznięcie) co do zasady spoczywa na przedsiębiorstwie. Może ono zwolnić się z tego obowiązku jedynie w przypadku wykazania, że uszkodzenie, zniszczenie lub kradzież wodomierza spowodowane zostały okolicznościami zawinionymi przez odbiorcę. Zgodnie z zasadami odpowiedzialności kontraktowej uregulowanymi w art. 471 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2019 r. poz. 1145 z późn. zm. dalej – „K.c.”) konieczne jest w tym celu wykazanie, że odbiorca umyślnie zniszczył, uszkodził lub ukradł wodomierz, bądź że jest to następstwem niedochowania przez odbiorcę należytej staranności w wykonaniu przewidzianych umową i prawem obowiązków. Ciężar udowodnienia powyższych okoliczności spoczywa na przedsiębiorstwie.

Zastrzeżenie w umowie automatycznego obciążania odbiorcy kosztami zainstalowania wodomierza w każdym przypadku, gdy dojdzie do jego unieruchomienia lub zaboru jest niedopuszczalne w świetle art. 15 ust. 3 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu.

Warto w tym miejscu przytoczyć treść wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 5 sierpnia 2015 roku (sygn. akt: III Ca 810/15), który wskazał, że koszt utrzymania wodomierza głównego ponosi wyłącznie przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, a w konsekwencji przeniesienie na usługobiorców przynajmniej części kosztów jego utrzymania jest niedopuszczalne w świetle art. 15 ust. 2 i ust. 3 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu. Zaś zabezpieczenie wodomierza przed uszkodzeniami mechanicznymi, skutkami niskich temperatur itd. obciąża wyłącznie przedsiębiorstwo wodociągowe.

• POSTANOWIENIE 2

_„ (…) przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej za przerwy w świadczeniu usług spowodowane:
3) brakiem wody na ujęciu;
4) niezawinionym przez przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne zanieczyszczeniem wody na ujęciu w sposób niebezpieczny dla zdrowia;
5) potrzebą zwiększenia odpływu do hydrantów pożarowych;
6) koniecznością przeprowadzenia niezbędnych napraw urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych;
7) uszkodzeniem instalacji i przyłączy posiadanych przez Odbiorcę usług;
8) przerwami w zasilaniu energetycznym urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych.”

Należy pamiętać, że odbiorcę wiąże z przedsiębiorstwem wodociągowym umowa. Wobec powyższego, w przypadku niewywiązania się jednej ze stron z obowiązków umownych, drugiej stronie przysługuje szereg uprawnień. Artykuł 471 i następne K.c. ustanawia generalną zasadę odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę spowodowaną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania.

Postanowienie, w zakresie punktu dotyczącego braku wody na ujęciu, może rozszerzać kodeksowe podstawy wyłączenia odpowiedzialności również na te sytuacje, w których dostawca usług w istocie ponosi odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Można bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której to dostawca usług ponosi winę za brak wody na ujęciu, ale powołując się na omawiane postanowienie, nie ponosi odpowiedzialności z tego tytułu.
Takie rozwiązanie byłoby dla dostawcy korzystniejsze od ogólnej, kodeksowej zasady odpowiedzialności kontraktowej, a dla odbiorców byłoby uciążliwe, ponieważ stanowiłoby większy ciężar od powszechnie przyjętych w stosunkach umownych (przedsiębiorstwo wodociągowe nie wynegocjowałoby z odbiorcami tak korzystnego rozwiązania, gdyby na rynku właściwym istniała konkurencja).

Wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy odnosi się również do przerw w świadczeniu usług spowodowanych przerwami w zasilaniu energetycznym urządzeń wodociągowych oraz koniecznością przeprowadzenia niezbędnych napraw urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych. Każde bowiem zakłócenie w dostawie wody lub odbiorze ścieków może spowodować konieczność wstrzymania przez odbiorców świadczenia usług lub procesów technologicznych, co w prostej linii prowadzi do poniesienia przez nich strat. Jeżeli zakłócenia były zawinione przez dostawcę, odbiorcom przysługuje roszczenie odszkodowawcze. Każda z sytuacji wymienionych powyżej może wystąpić z przyczyn leżących po stronie dostawcy – będących skutkiem jego własnych działań i zaniechań czy też działań lub zaniechań osób, za które ponosi odpowiedzialność. Przykładowo, przyczyną przerw w zasilaniu energetycznym urządzeń wodociągowych może być siła wyższa (wtedy przedsiębiorstwo jest zwolnione z odpowiedzialności, ponieważ nie ponosi winy), ale także brak należytej staranności w utrzymywaniu ujęć w odpowiednim stanie technicznym lub zaniechanie wykonania niezbędnych prac modernizacyjnych (w świetle art. 2 pkt 16 i art. 5 ust. 1 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu, ujęcia wodne są urządzeniami wodociągowymi, więc na dostawcy spoczywa obowiązek dbałości o nie).

Powyższe stanowisko dotyczące postanowienia wyłączającego odpowiedzialność dostawcy w wyżej omówionych przypadkach, znajduje odzwierciedlenie w licznych decyzjach organu antymonopolowego dotyczących praktyk przedsiębiorstw wodociągowych stosowanych w tym zakresie (m.in.: RPZ–22/2014, RGD-33/2014, RGD-40/2013, RKR-42/2013, RKT-47/2014, RPZ-44/2012, RKR-23/2014, RGD-24/2014, RWA-47/2012, RGD-28/2014).

• POSTANOWIENIE 3

„Odbiorca usług może domagać się od dostawcy należności w razie udowodnienia zawinionego dostarczania wody o pogorszonej bądź złej jakości oraz o ciśnieniu uniemożliwiającym normalne korzystanie z wody.”

Na mocy niniejszego postanowienia dostawca ogranicza swoją odpowiedzialność jedynie do przypadków, w których wykazać można jego winę w dostarczeniu wody o pogorszonej jakości lub ciśnieniu. Tymczasem, odpowiedzialności za dostarczenie wody o pogorszonej jakości lub ciśnieniu nie można utożsamiać z odpowiedzialnością odszkodowawczą na podstawie art. 471 i następnych K.c. Przedsiębiorstwo odpowiada bowiem za to, że jego produkt ma określone cechy i jest zgodny z dostarczonym opisem lub zapewnieniami. Obniżenie należności w razie dostarczenia wody o pogorszonej jakości lub ciśnieniu, stanowi w gruncie rzeczy bonifikatę, która oparta jest na zasadzie odpowiedzialności absolutnej, a ponadto ma charakter wyrównawczy (kompensacyjny), nie zaś odszkodowawczy. Z uwagi na to, nie udzielić bonifikaty można tylko wówczas, gdy zakłócenia w dostawie wody zostały spowodowane działaniem samego odbiorcy.

Nabywcy przysługuje prawo do uzyskania odpowiedniego (stosownego do okoliczności) obniżenia ceny z uwagi na to, że nabyty towar jest niepełnowartościowy. Źródłem roszczeń staje się wówczas naruszenie ekwiwalentności świadczeń, czyli dysproporcja jakości do ceny, w związku z czym odpowiedzialność sprzedawcy (tj. przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego) jest niezależna od stopnia jego zawinienia, a nawet wiedzy.

Powyższe stanowisko znajduje odzwierciedlenie w licznych decyzjach organu antymonopolowego (np.: RKT-32/2014 oraz RGD-29/2012).

• POSTANOWIENIE 4

„Przekazujący zobowiązuje się po wybudowaniu przekazać nieodpłatnie na rzecz Przejmującego:
— sieć wodociągową . . . . . . mm, L = . . . m wykonaną z technologii z rur . . . . . .
— sieć kanalizacyjną . . . . . . Mm, L = . . . m wykonaną w technologii z rur . . . . . .,
zwanymi dalej siecią, wybudowaną w celu zaopatrzenia w wodę i odbioru ścieków z nieruchomości opisanej w § 1 ust. 1.

Przejmujący zobowiązuje się po jej wybudowaniu przejąć od Przekazującego sieć określoną w ust. 1, a następnie na podstawie odrębnych umów dostarczać wodę i odbierać ścieki z budynków mieszkalnych położonych na nieruchomości wymienionej w § 1 ust. 1, za pośrednictwem tej sieci i wybudowanych przez Przekazującego instalacji wewnętrznych i przyłączy.

Przyłącza wodociągowe i kanalizacyjne włączone do budowanej sieci mogą zostać uruchomione za zgodą Przejmującego, po przekazaniu wybudowanej sieci do eksploatacji i na majątek Przejmującego oraz po podpisaniu umowy/umów na dostawę wody i odbiór ścieków.

Przekazanie, o którym mowa w ust. 1 nastąpi na podstawie zawartej umowy przyrzeczonej nieodpłatnego przekazania sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, której istotne elementy zostały zaakceptowane przez Strony. Wzór umowy przyrzeczonej stanowi załącznik nr 3 do niniejszej umowy przedwstępnej.”

lub

1. „Przekazujący przekazuje nieodpłatnie na rzecz Przejmującego na warunkach określonych niniejszą umową:
   a) sieć wodociągową . . . . . . mm, L = . . . m wykonaną z technologii z rur . . . . . . ;
   b) sieć kanalizacyjną . . . . . . mm, L = . . . m wykonaną w technologii z rur . . . . . .;

zwanymi dalej „siecią”, przebiegającą zgodnie z planem sytuacyjnym – koncepcją w skali 1:500, stanowiącym załącznik nr 2 do umowy, oraz wydaną informacją techniczną znak . . . . . . z dnia . . . . . ., przez następujące działki:

a) dz. nr . . ., . . ., obręb . . . . . ., stanowiącą/e własność (będące w użytkowaniu wieczystym) . . . . . .;

b) dz. nr . . ., . . ., obręb . . . . . ., stanowiącą/e własność (będące w użytkowaniu wieczystym) . . . . . .;
c) dz. nr . . ., . . ., obręb . . . . . ., stanowiącą/e własność (będące w użytkowaniu wieczystym) . . . . . .; na dowód czego Przekazujący składa wypis aktu notarialnego / odpis księgi wieczystej / wykaz właścicieli i władających, stanowiące załącznik nr . . . do niniejszej umowy.

2. Przejmujący przejmuje sieć określoną w ust. 1, a następnie na podstawie odrębnych umów zobowiązuje się dostarczać wodę i odbierać ścieki z budynków mieszkalnych położonych na nieruchomości wymienionej w § 1 ust. 1, za pośrednictwem tej sieci i wybudowanych przez Przekazującego instalacji wewnętrznych i przyłączy.
3. Przyłącza wodociągowe i kanalizacyjne włączone do wybudowanej sieci mogą zostać uruchomione za zgodą Przejmującego po przekazaniu sieci do eksploatacji i na majątek Przejmującego oraz po podpisaniu umowy/umów na dostawę wody i odbiór ścieków.

SŁUŻEBNOŚĆ PRZESYŁU

§ 3

1. Przekazujący, w celu umożliwienia przeprowadzenia i eksploatacji sieci, ustanowił na rzecz Przejmującego, na nieruchomości w skład której wchodzi działka nr . . . wymieniona w § 2 ust. 1 lit. . . . umowy, przez którą przebiega sieć, nieodpłatną i nieograniczoną w czasie służebność przesyłu”.

Odnosząc się do kwestii narzucania odbiorcom usług zbiorowego zaopatrzenia w wodę i zbiorowego odprowadzania ścieków obowiązku nieodpłatnego przekazywania wybudowanych przez nich sieci wodociągowo-kanalizacyjnych na rzecz dostawcy usług należy w pierwszej kolejności wskazać, że kwestie zasad budowy sieci i ich przejmowania z reguły są określane w regulaminach dostawy wody i odprowadzania ścieków. Ponadto organ antymonopolowy, w okresie kiedy nadzorował rynek usług zbiorowego zaopatrzenia w wodę i zbiorowego odprowadzania ścieków na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2020 r. poz. 1076 i 1086), wydał co najmniej kilka decyzji dotyczących tego problemu. Przykładowo można tu przywołać decyzje: RKR-19/2014, RGD-12/2015, RLU-4/2017.

W każdej z decyzji wyraźnie wskazywano, że zgodnie z przepisami ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu, inwestor nie ma obowiązku finansowania budowy urządzeń wodociągowych lub kanalizacyjnych w rozumieniu odpowiednio art. 2 pkt 16 lub 14 tej ustawy, gdyż obowiązek ten obciąża, co do zasady, właściciela sieci, tj. gminę lub przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne. Uzasadniając stanowisko przywoływano art. 31 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu, który stanowi iż „osoby, które wybudowały z własnych środków urządzenia wodociągowe i urządzenia kanalizacyjne, mogą je przekazywać odpłatnie gminie lub przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu, na warunkach uzgodnionych w umowie”.

Celem tego przepisu jest bowiem uregulowanie stosunków finansowych i własnościowych powstałych nawet na wiele lat przed wejściem w życie ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu. Tak, jak to stanowi art. 31 ust. 1 ww. ustawy, osoby które wybudowały z własnych środków urządzenia wodociągowe i urządzenia kanalizacyjne, mogą je przekazywać odpłatnie gminie lub przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu, na warunkach uzgodnionych w umowie. Pojęcie przekazania odnosić się może do różnych form prawnych. Oznacza to, że inwestor może przekazać własność urządzeń, może je wydzierżawić, użyczyć itp.

Z kolei, zgodnie z art. 49 § 2 K.c., „osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń wodociągowo-kanalizacyjnych i jest ich właścicielem, może żądać, aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca”.

Uprawnienie wynikające z normy zawartej w art. 49 ust. 2 K.c. zostało wprowadzone nowelizacją kodeksu cywilnego, która weszła w życie z dniem 3 sierpnia 2008 r. Równolegle z nią w dziale III kodeksu cywilnego wprowadzone zostały przepisy ustanawiające służebność przesyłu, instytucję prawną regulującą sposób korzystania z nieruchomości, polegający na posadowieniu na niej między innymi urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych. Stosownie do Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r., sygn. akt: III CZP 26/11, podstawę roszczenia o zobowiązanie do odpłatnego przeniesienia własności urządzeń wodociągowych lub kanalizacyjnych – od chwili wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 116 poz. 731) – stanowi art. 49 § 2 K.c.

Przesądzając o obowiązku odpłatnego przejęcia urządzenia, ustawa nakłada na zobowiązany do zawarcia umowy podmiot, obowiązek poniesienia ciężaru finansowego wynikającego z dokonanego przejęcia (tak np.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2004 r., sygn. akt: II CK 420/03).

Z kolei w innym wyroku, Sąd Najwyższy podkreślił, iż osobie, która z własnych środków wybudowała urządzenia wodociągowe lub kanalizacyjne, przysługuje roszczenie o ich odpłatne nabycie przez gminę (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2004 r., sygn. akt: II CK 404/03).

Linia orzecznicza konsekwentnie odmawiająca przerzucenia na inwestorów prywatnych obowiązku sfinansowania budowy sieci wodociągowej i kanalizacyjnej występuje również w orzecznictwie sądów administracyjnych. Orzecznictwo sądów administracyjnych kwestionuje np. prawną dopuszczalność przerzucania w regulaminach dostarczania wody i odprowadzania ścieków na odbiorców (inwestorów) kosztów budowy sieci (tak np.: wyroku WSA w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 5 grudnia 2006 r., sygn. akt: II SA/Go 432/06), zgodnie z którym sprzeczna z treścią art. 31 ust. 1 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu jest treść regulaminu dostarczania wody i odprowadzania ścieków, w którym nałożono na odbiorcę, za jego zgodą, obowiązek wybudowania urządzeń wodociągowych i/lub kanalizacyjnych z własnych środków.

Nie ulega zatem wątpliwości, iż z literalnej wykładni normy, przede wszystkim art. 49 § 2 K.c., w związku z art. 31 ust. 1 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu, jak również orzecznictwa, wynika obowiązek poniesienia ciężaru finansowego przejęcia urządzeń wodociągowych przez gminy lub przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne. Tak więc, jak podkreśla to między innymi utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego, osoby, które wybudowały urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne, mogą korzystać z uprawnienia do ich przekazywania, a gmina lub przedsiębiorstwo mogą odmówić przejęcia tego urządzenia tylko wówczas, gdy nie odpowiada ono właściwym warunkom technicznym określonym w odrębnych przepisach.

Jak przyjmuje się w doktrynie, na gruncie przepisu art. 31 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu, może budzić wątpliwości sposób określenia wysokości wynagrodzenia za przekazywane urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne. Ustawodawca kwestię tę pozostawił stronom, które w sposób dowolny mogą określić wysokość wynagrodzenia oraz sposób jego obliczenia. Strony zachowują również swobodę kształtowania treści umowy w odniesieniu do tytułu prawnego, na podstawie którego zobowiązany do zawarcia umowy podmiot będzie eksploatował określone urządzenia stanowiące element jego sieci. Artykuł 21 ust. 1 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu potwierdza możliwość korzystania przez przedsiębiorstwo z tytułów prawnych innych niż własność.

Odnosząc się natomiast to kwestii zobowiązywania odbiorców do ustanawiania na rzecz przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych bezpłatnej służebności przesyłu, należy wskazać na jeden z najnowszych wyroków Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, tj. wyrok z dnia 4 sierpnia 2020 r. (sygn. akt: XVII AmA 9/18).

Sprawa dotyczyła odwołania od decyzji organu antymonopolowego z dnia 28 listopada 2017 r. nr RWR 9/2017.

W decyzji, której dotyczy wyrok, stwierdzono nadużywanie przez przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne pozycji dominującej na lokalnym rynku zarządzania infrastrukturą wodociągową i kanalizacyjną poprzez narzucanie kontrahentom uciążliwych warunków „Umów odpłatnego przekazania sieci wodociągowej i/lub kanalizacyjnej”, przynoszących powodowi nieuzasadnione korzyści w drodze posługiwania się w ich treści postanowieniem umownym, zgodnie z którym osoby ubiegające się o przyłączenie oświadczają, że ustanowią na rzecz ww. przedsiębiorcy – na nieruchomości przez którą przebiega sieć – nieodpłatną służebność przesyłu, z równoczesnym zobowiązywaniem tych osób do poniesienia kosztów związanych z ustanowieniem ww. służebności przesyłu.

Jak wskazano w przywołanej decyzji: „Służebność przesyłu regulują art. 3051–3054 K.c. Przepisy te zostały wprowadzone w celu uregulowania stosunków prawnych dotyczących urządzeń przesyłowych między przedsiębiorcami przesyłowymi i właścicielami nieruchomości, na których takie urządzenia się znajdują. I tak, stosownie do art. 3051 K.c., nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1 K.c., prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu). Tak więc służebność przesyłu określa zakres, w jakim przedsiębiorca przesyłowy może korzystać z cudzej nieruchomości, na której znajdują się (lub mają się znajdować) jego urządzenia przesyłowe.

„Służebność przesyłu może dotyczyć tylko urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 K.c. Jak stanowi ten przepis: „Urządzenia służące do doprowadzenia lub odprowadzenia płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa”.

Nie ma żadnych wątpliwości, że urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne są urządzeniami przesyłowymi w rozumieniu tego przepisu. (…) Po pierwsze, służebność taka może być ustanowiona wtedy, gdy urządzenia przesyłowe, których właścicielem jest przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, znajdują się na nieruchomości innej osoby. (…) Taka sytuacja, gdy na nieruchomości zlokalizowane są urządzenia przesyłowe – urządzenia wodociągowo-kanalizacyjne bez tytułu prawnego – mogła zaistnieć tylko przed wejściem w życie ustawy zaopatrzeniowej. Po jej wejściu w życie nie ma takiej możliwości, aby urządzenia, których właścicielem jest przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, znajdowały się na cudzej nieruchomości bez uregulowania tej sytuacji. Trzeba zatem powiedzieć, że tego typu sytuacje mogły zaistnieć tylko przed wejściem w życie ustawy nowelizującej kodeks cywilny”. „Dla uregulowania zawartego w art. 49 K.c. istotne znaczenie może mieć służebność przesyłu uregulowana w art. 3051 -3054 K.c. dodanymi do kodeksu z dniem 3 sierpnia 2008 r. przez art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 maja 2008 r. nowelizującej kodeks cywilny. Służebność przesyłu daje przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1 K.c., prawo do korzystania w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń. „Nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia do przesyłu wody, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu). W zamian za ustanowienie służebności przesyłu właściciel nieruchomości ma prawo żądać odpowiedniego wynagrodzenia. Służebność może powstać w drodze zawartej umowy lub orzeczenia sądowego”.

W świetle wskazanych przepisów, zgodnie z doktryną, przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne będąc właścicielem urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych zlokalizowanych na cudzej nieruchomości, w związku z nabyciem urządzeń zobowiązane jest do uregulowania tej sytuacji poprzez podpisanie stosownej umowy. Źródłem służebności przesyłu powinna być umowa zawarta w formie aktu notarialnego między przedsiębiorcą przesyłowym i właścicielem gruntu, na którym są lub mają zostać zainstalowane urządzenia przesyłowe. Umowa ta powinna szczegółowo określać zakres czynności, które przedsiębiorca przesyłowy może wykonywać w stosunku do nieruchomości, a tym samym, jakie działania przedsiębiorcy w stosunku do nieruchomości jej właściciel powinien akceptować. W szczególności, w umowie powinny być ustalone wysokość i zasady płatności wynagrodzenia. Wynagrodzenie za służebność przesyłu jest to opłata za brak możliwości w pełni wykorzystywania przez właściciela swojej działki i konieczność, w przypadku awarii sieci, a nie przyłącza, wpuszczenia ekip usuwających awarię, co wiąże się niekiedy z nienaprawialnymi zniszczeniami na terenie tych nieruchomości.

Tylko zatem samodzielna, niewymuszona przez przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne decyzja właściciela nieruchomości może doprowadzić do sytuacji podpisania umowy dotyczącej służebności przesyłu bez pobierania z tego tytułu wynagrodzenia i pozbawienia się równocześnie możliwości sądowego dochodzenia takiego wynagrodzenia.

W tym stanie rzeczy nabycie przez przedsiębiorcę własności urządzeń przesyłowych powinno się łączyć z ustanowieniem służebności przesyłu w tych wszystkich przypadkach, gdy jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń. Służebność ta może też być nabyta przez zasiedzenie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2007 r., sygn. akt: III CZP 23/07). Można więc twierdzić, że służebność przesyłu jest prawem związanym z prawem własności wymienionych urządzeń. Tym samym nabycie własności urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorstwo powinno zawsze łączyć się z uregulowaniem kwestii korzystania z nieruchomości (cudzego gruntu, przez który urządzenia te są przeprowadzone)”.

Nie bez znaczenia do oceny wskazanego postanowienia w umowie ma również stanowisko Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju Departamentu Mieszkalnictwa zawarte w piśmie z dnia 10 lipca 2014 r. (znak: DM-V-731-1-JK/14 NK: 163410/14/186481/14), iż „jeżeli chodzi o wykorzystanie cudzego gruntu do przeprowadzenia sieci wodociągowej lub kanalizacyjnej, to zgodnie z art. 305 Kodeksu cywilnego nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia do przesyłu wody, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu). W zamian za ustanowienie służebności przesyłu właściciel nieruchomości ma prawo żądać odpowiedniego wynagrodzenia. Służebność może powstać w drodze zawartej umowy lub orzeczenia sądowego”.

Sąd w przywołanym wyroku z dnia 4 sierpnia 2020 r. oddalił odwołanie przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego w całości.

Potwierdził prawidłowość ustaleń, iż niewątpliwie doszło do nadużycia pozycji dominującej na lokalnym rynku zarządzania infrastrukturą wodociągową i kanalizacyjną, obejmującym obszar gminy. Sąd podkreślił, iż kwestionowany warunek umowny jednostronnie ustalony przez powoda, był niezbędny do zawarcia przedmiotowej umowy przekazania sieci. Potencjalny odbiorca znajdował się w bezalternatywnej sytuacji, a brak z jego strony kwestionowania przedmiotowego postanowienia umowy nie oznaczał, iż nie zawiera ono warunku nadmiernie uciążliwego, przynoszącego przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu nieuzasadnione korzyści. Sąd podkreślił, iż w normalnych warunkach rynkowych, powód nie miałby możliwości uzyskania od kontrahenta dobrowolnej rezygnacji z przychodu związanego z ustanowieniem służebności na nieruchomości.

Należy zwrócić uwagę, iż decyzja, której dotyczył przywołany wyrok została wydana przez organ antymonopolowy przed powołaniem regulatora rynku
wodociągowo-kanalizacyjnego.

Niestety, aktualnie nie jest jasny rozdział kompetencji pomiędzy organami nadzoru. To Wody Polskie jako regulator rynku wodociągowo-kanalizacyjnego winny reagować w przypadku narzucania odbiorcom uciążliwych, niezgodnych z obowiązującymi przepisami, warunków umów stosowanych na tym rynku. Do zadań organu winno należeć, tak jak w przypadku regulaminów dostawy wody i odprowadzania ścieków, również sprawdzanie wzorców wszystkich typów umów stosowanych przez przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne.

Organ regulacyjny opiniuje bowiem projekt regulaminu dostarczania wody i odprowadzania ścieków w zakresie zgodności z przepisami ustawy i wydaje decyzje, w drodze postanowienia, na które służy zażalenie.

Regulamin dostarczania wody i odprowadzania ścieków określa prawa i obowiązki przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego oraz odbiorców usług, w tym:

• minimalny poziom usług świadczonych przez przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne w zakresie dostarczania wody i odprowadzania ścieków;
• warunki i tryb zawierania umów z odbiorcami usług;
• sposób rozliczeń w oparciu o ceny i stawki opłat ustalone w taryfach;
• warunki przyłączania do sieci;
• warunki techniczne określające możliwości dostępu do usług wodociągowo-kanalizacyjnych;
• sposób dokonywania przez przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne odbioru wykonanego przyłącza;
• sposób postępowania w przypadku niedotrzymania ciągłości usług i odpowiednich parametrów dostarczanej wody i wprowadzanych do sieci kanalizacyjnej ścieków;
• standardy obsługi odbiorców usług, w tym sposoby załatwiania reklamacji oraz wymiany informacji dotyczących w szczególności zakłóceń w dostawie wody i odprowadzaniu ścieków;
• warunki dostarczania wody na cele przeciwpożarowe.

Postanowienia z regulaminu z reguły są kopiowane do wzorców umów, jak miało to, dla przykładu, miejsce w wyżej przywołanych sprawach. Zatem to tak naprawdę Regulator powinien reagować, jeżeli w regulaminie znajdują się postanowienia niezgodne z przepisami prawa. Inne urzędy nie posiadają uprawnień do analizowania dokumentów, które zostały zaakceptowane przez regulatora, czy wręcz do ich kwestionowania.

Zatem to Regulator w ramach swoich uprawnień wynikających z art. 27 a ust. 3 pkt 2 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu, tj. rozstrzygania sporów między przedsiębiorstwami wodociągowo-kanalizacyjnymi a odbiorcami usług, winien reagować na niezgodne z przepisami zapisy wzorców umów, mając na uwadze, że w dużej mierze może to być następstwo takich zapisów w regulaminach. Natomiast jeżeli jest to postanowienie nieznajdujące odzwierciedlania w regulaminie, jako niezgodności z przepisami powodujące spór pomiędzy przedsiębiorstwem wodociągowo-kanalizacyjnym a odbiorcą usług.

Kolejne nasuwające się pytanie, to czy każdy odbiorca winien indywidualnie występować do Regulatora, czy też takie zawiadomienie o sporze ma mieć np. formę zbliżoną do pozwu zbiorowego, co znacząco ułatwiłoby odbiorcom dochodzenie swoich praw, a Regulatorowi zmniejszyło ilość wpływających skarg/zawiadomień.

Najważniejszym celem działań regulatora jest bowiem eliminowanie bezprawnych zachowań na rynku wodociągowo-kanalizacyjnym.

Literatura

[1] https://decyzje.uokik.gov.pl/bp.
[2] Decyzje organu antymonopolowego: RKR-56/2012, RKR-16/2014, RKR-20/2014, RGD-12/2015, RWR-9/2017, RGD-3/2018.
[3] Decyzje organu antymonopolowego: RPZ–22/2014, RGD-33/2014, RGD-40/2013, RKR-42/2013, RKT-47/2014, RPZ-44/2012, RKR23/2014, RGD-24/2014, RWA-47/2012, RGD-28/2014.
[4] Decyzje organu antymonopolowego RKT-32/2014, RGD-29/2012.
[5] Decyzje organu antymonopolowego RKR-19/2014, RGD-12/2015, RLU-4/2017.
[6] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2004 r., sygn. akt: II CK 420/03.
[7] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2004 r., sygn. akt: II CK 404/03.
[8] Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 5 grudnia 2006 r., sygn. akt: II SA/Go 432/06.
[9] Decyzja organu antymonopolowego RWR 9/2017.
[10] wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 4 sierpnia 2020 r., sygn. akt: XVII AmA 9/18.
[11] Prof. dr hab. B. Rakoczy, „Zbiorowe zaopatrzenie w wodę i zbiorowe odprowadzanie ścieków w praktyce przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych”, Izba Gospodarcza Wodociągi Polskie, Bydgoszcz 2012, str. 89.
[12] E. Niezbecka, „Komentarz do art.49 Kodeksu cywilnego”, LEX.
[13] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2007 r., sygn. akt: III CZP 23/07

mgr inż. Bożena Rusinek

Zaprezentowane w niniejszym tekście opinie są prywatnymi opiniami autora

Źródło: Technologia Wody 5/2020