Gospodarka odpadami farmaceutycznymi w basenie Morza Bałtyckiego wymaga działań naprawczych.
Gospodarka niewykorzystanymi i przeterminowanymi lekami wymaga zrewidowania w całym regionie Morza Bałtyckiego. Zastosowanie rożnych środków w celu zmniejszenia emisji aktywnych składników farmaceutycznych (z ang. active pharmaceutical ingredients APIs) do środowiska oraz udoskonalenie procedur odbioru i przetwarzania zebranych farmaceutyków, uważane jest za łatwo osiągalny cel.
Jednak do chwili obecnej nie były dostępne informacje porównujące istniejące praktyki w zakresie odbioru i przetwarzania odpadów farmaceutycznych w krajach Morza Bałtyckiego.
W ramach projektu CWPharma (z ang. Clear Waters from Pharmaceuticals), finansowanego przez program Unii Europejskiej Interreg Baltic Sea Region, dokonano oceny krajowych praktyk w zakresie odbioru i usuwania niewykorzystanych leków i innych odpadów farmaceutycznych, aby uzyskać lepszy obraz ogólnej sytuacji w regionie Morza Bałtyckiego. Pod uwagę wzięto odpady farmaceutyczne z gospodarstw domowych, szpitali i placówek służby zdrowia, przemysłu farmaceutycznego i weterynaryjnego.
„Oceniliśmy istniejące procedury w Danii, Estonii, Finlandii, Niemczech, Łotwie, Litwie, Polsce, Rosji i Szwecji. Celem jest ulepszenie procedur dotyczących odbioru i utylizacji w poszczególnych krajach, a tym samym zmniejszenie emisji farmaceutycznych do Morza Bałtyckiego ”, mówi starszy ekspert Jukka Mehtonen z Fińskiego Instytutu Środowiska.
Niewłaściwa utylizacja leków jest zbyt powszechna
Zwrot niewykorzystanych leków do punktów zbiórki różni się znacznie w poszczególnych krajach Morza Bałtyckiego. Odsetek obywateli zwracających niewykorzystane leki do wyznaczonych punktów zbiórki waha się od około 10% do 70%, w zależności od kraju. Około 16–80% ankietowanych osób wyrzuca niewykorzystane leki wraz ze zmieszanymi odpadami domowymi, a 3–30% wyrzuca je do kanalizacji (Tab. 1).
W Polsce świadomość społeczna o konieczności prawidłowego zagospodarowania odpadów farmaceutycznych jest niewielka w porównaniu np. z Finlandią czy Szwecją, gdzie około dwie trzecie obywateli zwraca niewykorzystane leki do aptek, które są wyznaczonymi punktami zbiórki domowych odpadów medycznych.
Najczęstszą przyczyną niewłaściwego usuwania leków z gospodarstw domowych jest brak informacji o ich wpływie na środowisko oraz bezpiecznych dla środowiska metodach ich utylizacji. Ludzie nie zdają sobie sprawy ani z zagrożenia związanego z obecnością farmaceutyków w środowisku, ani z tego, że niewykorzystane leki stanowią odpad niebezpieczny, niezależnie jaka klasyfikacja jest przyjęta przez prawodawstwo w danym kraju.
W niektórych krajach selektywna zbiórka niewykorzystanych leków z gospodarstw domowych nadal nie jest systematycznie zorganizowana lub wręcz nie istnieje. Tak jest na przykład w Rosji. W niektórych krajach selektywna zbiórka działa niewystarczająco, np. na Łotwie, Litwie i w Polsce. W Niemczech zmieszane odpady z gospodarstw domowych są często spalane (choć zwykle w temperaturach, które nie są uważane za spalanie w wysokiej temperaturze). Dlatego też ludzie są instruowani, aby pozbywać się niewykorzystanych farmaceutyków wraz ze zmieszanymi odpadami z gospodarstw domowych, jeśli te są spalane. W przeciwnym razie w Niemczech rekomenduje się oddawanie niezużytych lub przeterminowanych farmaceutyków do mobilnych pojazdów zbiórki lub punktów recyklingu.
Wdrażanie systemu zwrotu niewykorzystanych leków w państwach członkowskich UE oraz w rejonie Morza Bałtyckiego jest bardzo niejednorodne. Informacje dotyczące niewykorzystanych leków weterynaryjnych są jeszcze trudniej dostępne niż informacje dotyczące leków stosowanych u ludzi. Zwrot niewykorzystanych leków stosowanych u ludzi jest też zwykle lepiej zorganizowany niż w przypadku leków weterynaryjnych. Weterynaryjne odpady farmaceutyczne w regionie Morza Bałtyckiego są obecnie odbierane przez lekarzy weterynarii z innymi rodzajami odpadów weterynaryjnych, zwracane do lokalnych punktów zbiórki (np. apteki) przez samych rolników lub na podstawie umowy z operatorem odpadów, albo też bezpośrednio usuwane jako odpady komunalne.
Jak zmniejszyć emisje API?
W ramach projektu CWPharma zidentyfikowano 21 dobrych praktyk w zakresie odbioru i unieszkodliwiania odpadów farmaceutycznych oraz promowania racjonalnego wykorzystania środków farmaceutycznych w regionie Morza Bałtyckiego. Wdrożenie praktyk na poziomie państw wymaga szczególnej uwagi ze względu na różnice w ustawodawstwie krajowym – na przykład między Rosją a krajami nadbałtyckimi UE. Niemniej jednak raport stanowi cenny punkt wyjścia do dalszych prac. Wskazane w nim dobre praktyki są odpowiedzią na wezwanie do strategicznego podejścia UE, mającego na celu skuteczne ograniczenie ryzyka emisji farmaceutyków do środowiska.
Na podstawie analizy ustawodawstwa, danych literaturowych oraz sytuacji w państwach biorących udział w projekcie, sformułowano główne zalecenia dotyczące gospodarki niewykorzystanymi farmaceutykami:
- Głównym zaleceniem jest umożliwienie obywatelom oddania wszystkich niewykorzystanych leków – zarówno tych na receptę, jak i tych dostępnych bez recepty – do wyznaczonego punktu zbiórki, takiego jak miejsce zakupu (np. apteka) lub punktu zbiórki odpadów niebezpiecznych. Powinno to umożliwić właściwą utylizację niewykorzystanych leków. Procedura jest łatwa do zapamiętania i wykonania przez obywateli. To samo podejście należy zastosować również w przypadku leków weterynaryjnych.
- W przypadku odpadów farmaceutycznych wytwarzanych w szpitalach najbardziej skuteczną procedurą powinno być zbieranie własnych odpadów farmaceutycznych i wysyłanie ich bezpośrednio do zakładów utylizacji. Szpitale w regionie Morza Bałtyckiego już stosują tę praktykę. Jednak inne instytucje opieki zdrowotnej, takie jak: prywatne kliniki, domy spokojnej starości, placówki świadczące usługi opieki społecznej lub opiekę instytucjonalną, również powinny mieć scentralizowany system zbierania odpadów farmaceutycznych.
- Raport zaleca umożliwienie rolnikom zwrotu niewykorzystanych leków weterynaryjnych podczas regularnych wizyt lekarza weterynarii oraz udzielenie weterynarzom pozwolenia na pobieranie opłat za zbiórkę i zarządzanie odpadami. Dodatkowo, gdy ilość niewykorzystanych leków weterynaryjnych jest duża, rolnik powinien być odpowiedzialny za zorganizowanie odpowiedniej utylizacji we własnym zakresie, na takich samych zasadach, jakie obowiązują w placówkach medycznych (apteki, szpitale). Natomiast zwrot niewielkiej ilości niewykorzystanych leków powinien być możliwy wraz z niewykorzystanymi lekami pochodzącymi z gospodarstw domowych, w ten sam sposób i do tych samych punktów odbioru.
- Raport zaleca również kampanie informacyjne na temat skutków środowiskowych emisji farmaceutycznych oraz sposobów właściwego postępowania z niewykorzystanymi lekami. Kampanie powinny być skierowane przede wszystkim do obywateli i rolników, ale także do lekarzy i weterynarzy, bowiem Ci specjaliści odgrywają kluczową rolę we wdrażaniu wielu dobrych praktyk określonych w projekcie CWPharma.
- Ponadto projekt CWPharma zaleca, aby lekarze i pracownicy aptek podczas przepisywania i wydawania leków instruowali pacjentów w zakresie racjonalizacji stosowania farmaceutyków (ograniczenia stosowania tylko w uzasadnionych przypadkach i w racjonalnych ilościach), a także w zakresie bezpiecznego usuwania produktów farmaceutycznych.
- Ogólnie rzecz biorąc, spalanie w wysokiej temperaturze około 1 100 – 1 300°C jest zalecaną metodą unieszkodliwiania niewykorzystanych leków i innych odpadów farmaceutycznych, chyba, że można udowodnić, że niższa temperatura powoduje nieodwracalną przemianę składników aktywnych w substancje inne niż niebezpieczne.
Następne kroki
Jesienią 2020 roku, w ramach projektu CWPharma, zostaną wydane wytyczne dotyczące dobrych praktyk usprawniających rozpowszechnianie informacji na temat zagrożeń wynikających z obecności środków farmaceutycznych w środowisku przyrodniczym oraz procedur wydawania pozwoleń środowiskowych dla zakładów farmaceutycznych. Ponadto, w ramach projektu zostaną podane wytyczne, dotyczące zaawansowanych technologii oczyszczania ścieków przeznaczonych do redukcji emisji API do środowiska. Zostanie również opublikowany plan działań politycznych mających na celu redukcję emisji APIs w regionie Morza Bałtyckiego.
…
Informacje o projekcie
- Kierownik Projektu CWPharma: dr Noora Perkola, Fiński Instytut Środowiska tel. +358 295 251 507, e-mail: noora.perkola@ymparisto.fi
- Lider Pakietu Roboczego 4.1.: Jukka Mehtonen, Fiński Instytut Środowiska tel. +358295251421, e-mail: jukka.mehtonen@ymparisto.fi
- Koordynator części 4.1. projektu w Polsce: Marlena Szumska, Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy tel. +48223750637, e-mail: marlena.szumska@ios.edu.pl
- Dobre praktyki w zakresie odbioru i unieszkodliwiania niewykorzystanych leków w regionie Morza Bałtyckiego. Raport CWPharma z działania 4.1: https://helda.helsinki.fi/handle/10138/319009
- Raporty Fińskiego Instytutu Środowiska 34/2020: http://hdl.handle.net/10138/319009
- Notatka prasowa w języku angielskim: https://www.syke.fi/en-US/Current/Press_releases/The_Baltic_Sea_regions_waste_management_(58476)
- Witryna internetowa projektu CWPharma: www.cwpharma.fi
- Więcej informacji o farmaceutykach w środowisku Morza Bałtyckiego: http://www.swedishepa.se/Hazards/Pharmaceuticals https://helcom.fi/action-areas/industrial-municipal-releases/pharmaceuticals/
…
…
…
CWPharma w pigułce
- Czas trwania: październik 2017 – listopad 2020
- Konsorcjum projektu składa się z 15 organizacji z 7 krajów bałtyckich (Danii, Estonii, Finlandii, Niemiec, Łotwy, Polski i Szwecji). Prace koordynuje Fiński Instytut Środowiska SYKE.
- CWPharma jest finansowana z unijnego programu Interreg Region Morza Bałtyckiego 2014–2020. Projekt jest wspierany przez Strategię Unii Europejskiej w zakresie zagrożeń w obszarze polityki dla regionu Morza Bałtyckiego jako integralną część projektu flagowego dotyczącego produktów farmaceutycznych w środowisku (PIE) – platformy współpracy regionu Morza Bałtyckiego.
dr Marlena Szumska, dr Aleksandra Bogusz
