Wody powierzchniowe Polski i ich jakość

W artykule omówiono elementy sieci wodnej Polski na podstawie danych nowego rocznika „Ochrona środowiska 2019” wydanego przez Główny Urząd Statystyczny. Około 88% powierzchni Polski leży w dorzeczu dwóch największych polskich rzek: Wisły i Odry. Ważną rolę w gromadzeniu wód powierzchniowych odgrywają jeziora, wśród których większość zlokalizowanych w Polsce to zbiorniki polodowcowe. Elementem sieci wodnej są również kanały łączące istniejące naturalne drogi wodne oraz sztuczne zbiorniki wodne pełniące głównie funkcje retencyjne i przeciwpowodziowe. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska prowadzi badania monitoringowe wód powierzchniowych w oparciu o wyznaczone jednolite części wód powierzchniowych (jcwp), które stanowią podstawową jednostkę gospodarowania wodami. Stan jednolitych części wód rzek i jezior ocenia się jako dobry lub zły, analizując wyniki klasyfikacji ich stanu ekologicznego lub potencjału ekologicznego.

Elementami sieci wodnej Polski są rzeki, jeziora, stawy, wody podziemne, kanały oraz sztuczne zbiorniki wodne. Terytorium Polski znajduje się prawie w całości w zlewisku Morza Bałtyckiego (99,7% powierzchni), do którego należą dorzecza największych naszych rzek: Wisły i Odry. Pozostałe obszary należą do zlewisk Morza Czarnego (0,2%) oraz Morza Północnego (0,1%).

Rzeka to naturalny, powierzchniowy ciek wodny płynący w korycie o powierzchni dorzecza powyżej 100 km2. Około 88% powierzchni Polski (274,9 tys. km²) leży w dorzeczu największych dwóch polskich rzek: Wisły i Odry. Dorzecze Wisły zajmuje obszar 193 960 km², a Odry 119 074 km², z czego na terytorium Polski przypada odpowiednio 168 868 km2 i 106 043 km². Najdłuższą rzeką w Polsce jest Wisła (1022 km), której średni przepływ wynosi 1080 m³/s, a drugie miejsce zajmuje Odra (840 km, w tym w Polsce 726 km), której średni przepływ wynosi 567 m³/s. Źródła Wisły znajdują się na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka), natomiast źródło Odry znajduje się we wschodnich Czechach, w Górach Odrzańskich w Sudetach, na wysokości 634 m n.p.m. Ważniejsze (większe) rzeki w Polsce zestawiono w tab. 1.

Rzeki w Polsce zasilane są bezpośrednio przez źródła, opady atmosferyczne oraz pośrednio przez roztopy śnieżne. W ostatnich latach obserwuje się zmniejszenie ilości zarówno wiosennych i letnich opadów atmosferycznych, a także zmniejszenie pokrywy śnieżnej w okresie zimowym, co wpływa na ograniczone zasilanie licznych akwenów wodnych.

Kanały wodne, to sztuczne cieki wodne łączące istniejące naturalne drogi wodne. W Polsce najstarszym kanałem jest Kanał Augustowski, łączący dorzecza Wisły i Niemna. W granicy Polski kanał ma długość 83 km (w całości 101,2 km), przebiega przez 12 jezior i Puszczę Augustowską. Kanał został wybudowany w 1840 r., a obecnie, wraz z zespołem budowli, został wpisany do rejestru zabytków i uznany za pomnik historii. Jest wykorzystywany głównie w celach turystycznych. W tab. 2 zestawiono ważniejsze kanały występujące w Polsce.

Kanały służą do transportu towarów, mają zastosowanie w rolnictwie oraz wykorzystywane są w celach turystycznych.

Jeziora, to zbiorniki śródlądowe, nieposiadające połączenia z morzem, a misa jeziorna zasilana jest przez wody powierzchniowe. Większość jezior w Polsce to zbiorniki polodowcowe, a w zależności od genezy ich powstania wyróżnia się jeziora: morenowe, rynnowe, oczka polodowcowe, cyrkowe i przybrzeżne. Zdecydowana większość tych akwenów to zbiorniki małe i płytkie. W tab. 3 zestawiono największe i najgłębsze jeziora występujące w Polsce.

Sztuczne zbiorniki wodne pełnią funkcje retencyjne, przeciwpowodziowe, energetyczne i rekreacyjne. Jest ich w Polsce ponad 140, z czego około połowę uruchomiono przed II wojną światową, w tym najstarszy zbiornik na obszarze Polski – Jezioro Zygmunta Augusta (Jezioro Czechowskie) na rzece Nereśli (utworzony w połowie XVI w.). W tab. 4 zestawiono większe sztuczne zbiorniki wodne.

Monitoring jakości wód realizowany jest przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska w oparciu o wyznaczone jednolite części wód, stanowiące podstawową jednostkę gospodarowania wodami. Jednolita część wód powierzchniowych (jcwp) oznacza oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych, takich jak: jezioro, zbiornik, strumień, rzeka lub kanał, część strumienia, rzeki lub kanału, wody przejściowe lub pas wód przybrzeżnych, a także zbiorniki zaporowe. Informacje o stanie wód powierzchniowych pozyskiwane są w ramach monitoringu jakości wód, będącego podsystemem Państwowego Monitoringu Środowiska. Głównymi czynnikami wpływającymi na jakość wód są spływy powierzchniowe z terenów rolniczych, z rozproszonej zabudowy wiejskiej i rekreacyjnej, depozycja azotu i fosforu z atmosfery, ze ścieków i z gospodarstw domowych niepodłączonych do systemu kanalizacji zbiorczej. Jednym z największych problemów związanych z zanieczyszczeniem wód jest nadmierny ładunek substancji biogennych przedostających się do akwenów, głównie związków azotu i fosforu, które prowadzą m.in. do eutrofizacji wód powierzchniowych.

Stan jednolitych części wód rzek i jezior ocenia się jako dobry lub zły analizując wyniki klasyfikacji ich stanu lub potencjału ekologicznego (na podstawie wyników badań wskaźników jakości wód wchodzących w skład elementów fizyko-chemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych). Stan ekologiczny określa się dla naturalnych jcwp, natomiast potencjał ekologiczny dla wód sztucznie i silnie zmienionych w wyniku działalności człowieka.

W 2018 r. oceniono 1472 jcwp w ramach monitoringu diagnostycznego rzek (w tym zbiorników zaporowych), z czego najwięcej w dorzeczach Wisły i Odry. Znikoma liczba badanych jcwp obejmujących wody rzeczne, w tym zbiorniki zaporowe, osiągnęła stan dobry (jedynie 9 jcwp), natomiast zdecydowana większość (1463 jcwp) miała stan zły. Klasyfikacji stanu ekologicznego poddano 852 jcwp, z czego stanem bardzo dobrym charakteryzowało się 0,5% z nich, a stanem złym ok. 6%. Potencjał ekologiczny określony został dla 287 jcwp, z których ok. 17% zaklasyfikowano jako dobry i powyżej dobrego, a ok. 6% jako zły. Ocenie stanu chemicznego podlegało 1150 jcwp, z czego zaledwie 13% określone zostało jako dobry.

W tab. 5 zestawiono wyniki oceny jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych i zbiorników zaporowych.

W latach 2013-2018 Główny Inspektorat Ochrony Środowiska monitorował 885 jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych i na podstawie wyników klasyfikacji stanu i potencjału ekologicznego stwierdzono, że stan 119 (13%) został oceniony jako dobry, a 766 (87%) jako zły. Bardzo dobrym stanem ekologicznym charakteryzowało się ok. 9% (84) z badanych jcwp (915), natomiast dobrym potencjałem ekologicznym ok. 20% ze 122 badanych. Pod względem stanu chemicznego ok. 40% oceniono jako stan poniżej dobrego. Najpowszechniej obserwowanym problemem jest zły stan troficzny wód jezior i ich przeżyźnienie. Skutkuje to coraz obfitszymi zakwitami fitoplanktonu, występowaniem deficytów tlenowych, spadkiem widzialności, a także zmniejszeniem zróżnicowania siedlisk oraz gatunków. W tab. 6 zestawiono stan jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych monitorowanych w latach 2013-2018.

W 2018 r. oceniono także jakość wód przejściowych i przybrzeżnych. Ogólna ocena stanu jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych określona została jako zła, zarówno w dorzeczu Wisły, jak i Odry. Stan lub potencjał ekologiczny dla każdej z badanych jcwp określony został jako poniżej dobrego, natomiast stan chemiczny dobry stwierdzono jedynie dla 2 jcwp wód przybrzeżnych w dorzeczu Odry. W tab. 7 zestawiono stan jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych monitorowanych w 2018 r.

Monitoring jakości środowiska polskiej strefy Morza Bałtyckiego prowadzony jest w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, według założeń programowych HELCOM COMBINE. Stan środowiska wodnego Morza Bałtyckiego jest ważny dla wszystkich krajów nadbałtyckich. Unia Europejska stawia wysokie wymagania dotyczące osiągnięcia dobrego stanu środowiska wód morskich do 2020 r., które określone zostały w Ramowej Dyrektywie w sprawie Strategii Morskiej (RDSM). Postanowienia tego dokumentu zostały wprowadzone do prawa krajowego głównie poprzez zmianę ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2017 r., poz. 1566 z późn. zm.). Monitorowanie jest od dawna dobrze ugruntowaną funkcją Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku zwaną również Konwencją Helsińską (HELCOM), która powstała w 1974 roku. Monitoring zmiennych fizycznych, chemicznych i biologicznych otwartego morza rozpoczęto w 1979 r., a monitoring substancji promieniotwórczych w Morzu Bałtyckim rozpoczęto w 1984 r. Do 1992 r. monitorowanie wód przybrzeżnych uważano za obowiązek krajowy i jedynie ocena takich danych była przekazywana Komisji. Jednak na mocy zrewidowanej konwencji helsińskiej z 1992 r. istnieje obowiązek prowadzenia monitoringu wód przybrzeżnych i przekazywania danych Komisji. Komisja Środowiska zadecydowała, że w 1992 roku powstał Wspólny Monitoring Środowiska Morskiego Bałtyku – COMBINE. Konwencja powołała również Komisję Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego z siedzibą w Helsinkach. Członkami (sygnatariuszami) Komisji Helsińskiej są: Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja, Szwecja oraz Wspólnota Europejska (rys. 1).

Literatura

[1] Ochrona środowiska 2019. Analizy statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 2019, ISSN 0867-3217.
[2] Dz. U. 2000 nr 28, poz. 346. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r.
[3] Dz. U. 2017, poz. 1566, z późn. zm. Prawo wodne.
[4] Dz. U. 2020, poz. 310. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 stycznia 2020 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo wodne.

mgr inż. Zofia Kiersnowska – Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie; Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Projekt InterDoktorMen

dr hab. Michał Michałkiewicz, dr hab. inż. Izabela Kruszelnicka, dr inż. Dobrochna Ginter-Kramarczyk – Politechnika Poznańska, Instytut Inżynierii Środowiska i Instalacji Budowlanych, Zakład Zaopatrzenia w Wodę i Biogospodarki

mgr Ewelina Lemiech-Mirowska – Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Projekt InterDoktorMen, Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii

Źródło: Technologia Wody 5/2020