Zanieczyszczenie wody hormonami i innymi farmaceutykami oraz ich degradacja

Przeprowadzone badania, na przestrzeni ostatnich lat, w USA, Kanadzie, Brazylii oraz w krajach Europejskich wskazują na obecność ponad 80 różnych farmaceutyków w środowisku wodnym. Chroniczne narażenie organizmów nawet na niskie stężenia leków może wywołać zaburzenia endokrynologiczne, odporność na patogeny i wpływać toksycznie. W próbkach wody pobranych z Odry i Kanału oznaczono estron występujący w stężeniach odpowiednio 1,3 ng/l i 1,1 ng/l. W wodach Wisły obecny był natomiast estradiol w stężeniu 1,3ng/l. W próbkach wody przeznaczonej do spożycia w Niemczech stężenie kwasu klofibrowego wynosiło 50-270 ng/l, a bezafibratu 27 ng/l. Podczas badań próbek ścieków wykryto również narkotyki tj. kokaina, metamfetamina i ecstasy. Istnieje wiele metod usuwania farmaceutyków z wód i ścieków: metody biologiczne, procesy membranowe z wykorzystaniem bioreaktorów, zastosowanie węgla aktywnego, UV, chlorowania, czy ozonowania. Przeprowadzono badania nad skutecznością usuwania, które wykazały, że tylko około 1/5 związków zostaje usunięta w klasycznej dwustopniowej oczyszczalni.

Wstęp

Farmaceutyki są związkami aktywnymi biologicznie stosowanymi w leczeniu ludzi i zwierząt. Źródłem pozostałości farmaceutyków, które trafiają do wód powierzchniowych i ścieków jest przemysł farmaceutyczny, nieefektywna utylizacja oraz odpady ze szpitali i gospodarstw domowych. Często zdarza się, że przeterminowane lub niespożyte leki trafiają do toalet i dalej do ścieków komunalnych.

Na dzień dzisiejszy oczyszczalnie ścieków nie maja obowiązku sprawdzać skuteczności oczyszczenia pod kątem zawartości farmaceutyków. Unia Europejska pracuje nad wprowadzeniem dyrektywy z wartościami maksymalnych stężeń dla diklofenaku, etynyloestradiolu i 17 β-estradiolu [1].

Przeprowadzone badania, na przestrzeni ostatnich lat, w USA, Kanadzie, Brazylii oraz w krajach Europejskich wskazują na obecność ponad 80 różnych farmaceutyków w środowisku wodnym. Chroniczne narażenie organizmów nawet na niskie stężenia leków może wywołać zaburzenia endokrynologiczne, odporność na patogeny i wpływać toksycznie.

W Europie jest stosowanych około 4000 związków chemicznych zawartych w farmaceutykach Leki maja złożoną budowę strukturalną, po spożyciu ulegają metabolizowaniu i jako formy aktywne są usuwane wraz z moczem do kanalizacji. Konwencjonalne metody oczyszczenia ścieków nie są skuteczne w 100%.

Obecność w wodzie hormonów może powodować zaburzenia hormonalne u ludzi i zwierząt.

W próbkach pochodzących z wód powierzchniowych, gruntowych oraz ze ścieków oczyszczonych wykryto:

• środki hormonalne: estradiol, estron i etinyloestradiol
• leki psychotropowe: fluoksetyna, karbamezepina diazepam, primidon, salbutamol
• leki przeciwcholesterolowe: kwas klofibrowy, bezafibrat
• β-blokery: metoprolol, atenolol, propanolol [1,2].

Charakterystyka i występowanie hormonów

Hormony dzielimy na naturalne i syntetyczne. Naturalne to: progesteron, testosteron, estron, estradiol i fitoestrogeny. Odpowiednikami hormonów naturalnych są hormony syntetyczne, które są składnikami preparatów farmaceutycznych. Należą do nich m.in.: gestageny, etynyloestradiol, dietylostylbestrol. Podstawową rolą żeńskich hormonów płciowych jest prawidłowe działanie układu rozrodczego oraz uczestniczenie w procesach przebiegających w  skórze. Stosowane są w hormonalnej terapii zastępczej i jako  środki antykoncepcyjne. Często stosowanym półsyntetycznym estrogenem jest etynyloestradiol. Lipofilność estrogenów ułatwia wchłanianie i pokonywanie bariery krew-mózg. Wprowadzenie przezskórnego podawania hormonów pozwoliło wyeliminować metabolizm wątrobowy i stałe dostarczanie odpowiedniego stężenia leku do krwi.

Metabolizm estradiolu wiąże się z reakcją wymiany grupy hydroksylowej na ketonową z udziałem dehydrogenazy 17-hydroksysteroidowej. W wyniku reakcji powstaje słabiej działający estron, który dalej w  obecności wspomnianej dehydrogenazy oraz 16-hydroksylazy przechodzi do estriolu. Estron, jak i estradiol podlegają reakcjom, w wyniku których powstają różne pochodne hydroksykatecholi. Hormony są metabolizowane w wątrobie i sprzęgane z kwasem glukuronowym, a następnie wydalane z żółcią i moczem. Część estrogenów wydalanych z żółcią jest następnie wydalana z kałem, a część powtórnie wchłaniana w jelicie [3].

Stężenie estrogenów w ściekach zależy od populacji kobiet w okresie rozrodczym na danym terenie. Organizm kobiety w ciąży produkuje 120 razy więcej 17 β-estradiolu niż kobiety w okresie menopauzy.

W próbkach wody pobranych z Odry i Kanału Gliwickiego analizowano zawartość trzech związków i ilościowo oznaczono jedynie estron występujący w stężeniach odpowiednio 1,3 ng/l i 1,1 ng/l (tabela 1).

W wodach Wisły obecny był natomiast estradiol w stężeniu 1,3ng/l. W Niemczech, Włoszech, Czechach i Japonii oznaczono kilkukrotnie większe stężenia w wodach powierzchniowych niż w Polsce, dane przedstawiono w tabeli 2. Stężenia estronu sięgały 4,1 ng/l, stężenia estradiolu i etynyloestradiolu –  przekraczały 5 ng/l [4].

Degradacja hormonów w oczyszczalni ścieków przebiega na osadzie czynnym w reakcji adsorpcji. Ozonowanie daje bardzo dobry efekt dla etinyloestradiolu i 17 β-estradiolu w 90-99%, a użycie filtrów biologicznych dla 17 β-estradiolu oczyszczenie w 92%, estronu w 67% [1].

Literatura podaje, że w biologicznych procesach oczyszczania ścieków mikrozanieczyszczenia hormonalne mogą być usuwane ze ścieków poprzez kumulację na zawiesinach. Stopień usunięcia poszczególnych związków jednak nie jest wystarczający.  Efektywność oczyszczania można polepszyć poprzez doczyszczanie ścieków przez zastosowanie dodatkowych procesów  takich jak: adsorpcja na węglu aktywnym, naświetlanie promieniami UV, zaawansowane katalityczne utlenianie oraz wykorzystanie reaktorów  membranowych [4,6]. Estrogeny obecne w środowisku wodnym mogą ulegać akumulacji w organizmach ryb. W tabeli 3 zestawiono dane z przebiegu oczyszczania ścieków pod kątem obecności hormonów.

Charakterystyka i występowanie innych farmaceutyków

Karbamazepina jest jednym z najczęściej stosowanych leków przeciwpadaczkowych. Karbamazepina wchłania się stosunkowo wolno z przewodu pokarmowego, maksymalne stężenie osiąga po 4-6 h. Jest lipofilna, w 67% wiąże się z białkami krwi. Stężenie leku w mózgu jest prawie równe stężeniu we krwi. Metabolizm odbywa się w wątrobie, jedynie 2% leku jest wydalone w formie niezmetabolizowanej. Główne metabolity to: 2-hydroksy-karbamazepina i 3-hydroksy-karbamazepina powstałe w wyniku hydroksylacji. Okres biologicznego półtrwania wynosi 15-40 h, krótszy podczas przewlekłego stosowania (10-15 h). Karbamazepina wydalana jest z moczem, głównie w postaci metabolitów. Ten lek psychotropowy wykrywany w wodzie powierzchniowej, a nawet w wodzie przeznaczonej do spożycia. Obecność karbamazepiny w środowisku stwierdzono już w 1978 roku w Stanach Zjednoczonych i w 1985 roku w Wielkiej Brytanii. Od 1990 r. jej zawartość w wodach jest  monitorowana. Karbamazepina jest lekiem trudno usuwalnym ze ścieków w trakcie procesów ich oczyszczania bo tylko w ok. 10%. Jest również lekiem opornym na procesy biodegradacji. Ozonowanie ścieków pozwala na usuwanie karbamazepiny ze skutecznością wyższą nawet od 90%, a adsorpcja na węglach aktywnych ze skutecznością dochodzącą do 90%. Fotoliza jest równie skutecznym procesem eliminacji karbamazepiny ze ścieków. Do 2007 roku w wielu regionach świata zidentyfikowano ponad 90 farmaceutyków, które występują w morzach,

Do leków regulujących gospodarkę lipidową należą pochodne kwasu fibrynowego. Hamują w wątrobie syntezę cholesterolu i syntezę kwasów tłuszczowych. Należą do nich: bezafibrat, gemfibrozil, klofibrat. Kwas klofibrowy jest aktywnym produktem  metabolizowania w organizmie między innymi klofibratu i etofibratu.

W próbkach wody przeznaczonej do spożycia w Niemczech stężenie kwasu klofibrowego wynosiło 50-270 ng/l, a bezafibratu 27 ng/l, natomiast analiza próbek z Mediolanu wskazywała stężenie 5,3 ng/l. W Polsce analizie poddano próbki wzdłuż rzeki Warty, w pobliżu oczyszczalni ścieków w Łęczycy, Poznaniu, Koziegłowach i Boleochowie gdzie stężenia dla bezfibratu wynosiły 1-16 ng/l, a dla kwasu klofibrowego od 2 ng/l do maksymalnie 8 ng/l.  Pochodne kwasu klofibrowego ulegają eliminacji ze ścieków poprzez proces adsorpcji na osadzie czynnym w 45%. Ozonowanie usuwa kwas klofibrowy ze ścieków w 50% i gemfibrozil w ok. 90%, a ozonowanie/H₂O₂ usuwa gemfibrozil w ok. 99% [2,7,8].

β-blokery to leki  zalecane szczególnie, gdy nadciśnieniu towarzyszy choroba wieńcowa lub gdy pacjent przebył zawał mięśnia sercowego, ponieważ ułatwiają one wówczas kontrolę choroby wieńcowej i zmniejszają ryzyko powtórnego zawału. Są lekami hydrofilnymi, rozpuszczalnymi w wodzie, na przykład atenolol, słabo wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Mają długi biologiczny okres półtrwania i charakteryzują się długotrwałym działaniem farmakologicznym. Praktycznie nie podlegają metabolizmowi w wątrobie i w postaci niezmienionej wydalane są z moczem. β-blokery są związkami aktywnymi biologicznie w środowisku, często występują w postaci mieszaniny różnych substancji, których toksyczność jest trudno określić. W tabeli 4 zestawiono dane przedstawiające stężenia farmaceutyków w wodach w różnych krajach. Analizowane próbki zawierają bardzo różne zawartości odpowiednich farmaceutyków. Dotychczas przeanalizowane próbki wskazują na obecność około 500 farmaceutyków oraz ich metabolitów w wodach powierzchniowych. Obecność tych związków w środowisku wodnym może być szkodliwa dla zwierząt i mikroorganizmów.

Niepokojące jest to, że farmaceutyki dostając się do wód powierzchniowych, nieodpowiednio oczyszczone, trafiają do wody przeznaczonej do spożycia. Korzystanie z takiej wody może zaburzać homeostazę w organizmie [2,5,8].

Podczas poboru próbek i ich analizy stwierdzono zależność obecności pozostałości farmaceutyków od pory roku. Krótszy dzień i niższa temperatura w miesiącach zimowych sprzyja akumulacji a biodegradacja przez proces fotolizy jest wtedy utrudniona [9].

W wodach powierzchniowych oprócz wyżej opisanych farmaceutyków znaleziono jeszcze takie substancje jak kofeina, która jest obecna w kawie, napojach energetyzujących, lekach i suplementach. Substancja ta nie wykazuje toksyczności wobec ludzi. Stężenie kofeiny w ściekach może być duże i jest ściśle związane z zanieczyszczeniami antropogenicznymi.

Podczas badań próbek ścieków wykryto również narkotyki tj. kokaina, metamfetamina i ecstasy. Te substancje mają silne działanie farmakologiczne i mogą być toksyczne dla organizmów wodnych [8].

W 2016 roku Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy przeprowadzili badania pilotażowe na zawartość farmaceutyków w wodach podziemnych na obszarze całego kraju. Próbki pobrano w 172 punktach zlokalizowanych w obrębie aglomeracji miejskich lub obszarów wiejskich bez kanalizacji. Do wytypowania miejsca poboru próbek wzięto pod uwagę małą odległość od szpitali, cmentarzy czy oczyszczalni ścieków oraz niedużej odległości od cieków wód powierzchniowych.

Analizowano próbki pod kątem obecności 31 substancji z grup:

• hormony
• β-blokery
• β-mimetyki
• leki przeciwbólowe i przeciwzapalne
• leki antydepresyjne
• leki o działaniu przeciwbakteryjnym
• leki przeciwpadaczkowe

Analizy chemiczne wykonano na Wydziale Chemii Uniwersytetu Gdańskiego w Pracowni Analityki i Monitoringu Środowiska metodami chromatografii gazowej i cieczowej.

W próbkach wykryto 21 z 31 wyżej wymienionych grup. Stężenia badanych substancji były niskie od poziomów poniżej granicy oznaczalności metody do 869 ng/l. Najwyższe stężenie zanotowano dla leku przeciwepileptycznego – karbamazepiny, był to lek najczęściej wykrywany. Drugim był lek z grupy antybiotyków – sulfametoksazol, a najwyższe stężenie wynosiło 63 ng/l. Obecność NLPZ wykryto w 17% próbek z czego największe stężenie dla ibuprofenu wynosiło 599 ng/l. W 8% próbek stwierdzono obecność antybiotyków sulfapirydyny i sulfadimetoksyny w stężeniach odpowiednio 23 ng/l i 10 ng/l. Pozostałe oznaczone farmaceutyki (estron, estriol, 17 alfa-etynyloestradiol, 17 β-estradiol, testosteron, metoprolol, propanolol, naproksen, paracetamol, sulfadiazyna, sulfamerazyna oraz

sulfametazyna) stwierdzono w mniej niż 5% badanych lokalizacji.

Ogólnie w 65% próbek wykryto substancje czynne farmaceutyków. W Europie cały czas trwają badania na potwierdzenie zawartość pozostałości farmaceutyków i innych nowych substancji zanieczyszczających wody powierzchniowe, gruntowe, a nawet przeznaczone do spożycia.

Założeniem tego projektu było określenie skali problemu zawartości farmaceutyków w wodach podziemnych Polski [10-13].

Wpływ obecności wybranych farmaceutyków na organizmy wodne

Kwas klofibrowy, gemfibrozil, bezafibrat i fenofibrat, które należą do leków regulujących cholesterol wykazują działanie toksyczne na organizmy wodne. Przeprowadzono badania nad toksycznością wyżej wymienionych leków na gatunki sinic Anabaena, bakterii Vibro fischeri i rozwielitek Daphnia magna. Wyniki wskazują na największą toksyczność wobec Vibro fischeri  fenofibratu, natomiast gemfibrozil działa toksycznie na Anabaena.

Współczynnik bioakumulacji dla ryb wynosi 2,22 dla estronu i 2,83 dla etinyloestradiolu. Ponadto obecność estrogenów może wywołać feminizację samców ryb, wynikiem czego jest spadek płodności, zmiany patologiczne w budowie i funkcjonowaniu męskich gonad i  hermafrodytyzm [2,7-11].

Degradacja farmaceutyków

Istnieje wiele metod usuwania farmaceutyków z wód i ścieków: metody biologiczne, procesy membranowe z wykorzystaniem bioreaktorów, zastosowanie węgla aktywnego, UV, chlorowania, czy ozonowania. Przeprowadzono badania nad skutecznością usuwania, które wykazały, że tylko około 1/5 związków zostaje usunięta w klasycznej dwustopniowej oczyszczalni. Nieznacznie lepsze efekty daje wstępne oczyszczanie związków liofilowych np. 17 β-estradiolu. Zastosowanie sproszkowanego węgla aktywnego w bioreaktorze membranowym do adsorbowania ze ścieków miejskich farmaceutyków skutkuje 85% zmniejszeniem zawartości karbamazepiny i diazepamu. Efekt oczyszczania uzależniony jest od rodzaju pozostałości farmaceutycznych.

Zastosowanie ziarnistego węgla aktywnego okazało się skuteczne, jednak wydajność procesu malała ze względu na występowanie innych zanieczyszczeń i nie był skuteczny w usuwaniu takich zanieczyszczeń jak kofeina [5,8,12].

β-blokery ulegają rozkładowi w procesie fotodegradacji oraz sorpcji. Intensywność promieniowania słonecznego jest głównym czynnikiem przyspieszającym fotodegradację.

W badaniach β-blokerów tj. atenolol, metoprolol i propranolol, po 240 min. fotokatalitycznego utleniania w obecności TiO₂ nastąpiła całkowita mineralizacja do CO₂ i wody [5, 14].

W przypadku fotokatalitycznego ozonowana, a zatem połączenie metod: fotokatalizy i ozonowania. Metoda ta cechowała się dużą skutecznością  do usuwania metoprololu z użyciem katalizatora (TiFeC) o właściwościach magnetycznych.

Podczas ozonowania kwasu klofibrowego z dodatkiem TiO₂ jako katalizatora zwiększał on mineralizację i wpływał pozytywnie na pierwszy etap reakcji.

W literaturze obecne są doniesienia na temat prowadzenia zaawansowanych procesów utleniania elektrochemicznego, takich jak utlenianie anodowe, elektro-Fenton i fotoelectro-Fenton w celu usunięcia farmaceutyków. Należą do niej również technologie membranowe. Elektrodializa jest najprostszą metodą membranową opartą na technologii elektrochemicznej, w której stosuje się membrany jonowymienne. Jest to metoda skuteczna oddzielania wody od zanieczyszczeń takich jak metale ciężkie i związki organiczne. Badania wskazują, że oczyszczanie farmaceutycznego etynyloestradiolu w moczu metodą elektrodializy doprowadziło do pozytywnego zmniejszenie toksyczności, gdzie skuteczność usuwania wynosiła ok. 99,7%. W ostatnim czasie zyskują uwagę zintegrowane technologie elektrochemiczne, które mogą wspomagać procesy membranowe (mikro/nano/ultrafiltracja i odwrócona osmoza) [6, 8].

Do skutecznych metod usuwania mikrozanieczyszczeń organicznych używa się procesów adsorpcyjnych. Jako adsorbenty mogą być stosowane różne substancje np. węgiel aktywny w różnych formach, żywice, chitozan, zeolity czy adsorbenty na bazie odpadów z korka i moreli [8].  

Badano zastosowanie magnetycznego chitozanu jako adsorbentu do usuwania wybranych środków farmaceutycznych, takich jak kwas klofibrowy i karbamazepina z roztworów wodnych. Stwierdzono, że magnetyczny chitozan miał wysoką zdolność sorpcji i  powinowactwo do tych leków.

Analizowano również zależność usuwania pozostałości farmaceutycznych z wód w procesie fitoremediacji. Podjęto próbę usuwania naproksenu, ibuprofenu i kwasu klofibrowego, z pożywki wodnej stosując sałatę i skrzydłokwiat. Po 30 dniach stwierdzono zmniejszenie farmaceutyków w pożywce hodowlanej u sałaty 85–99% i 51–81% u skrzydłokwiatu.

Polimery cyklodekstrynowe są adsorbentami wykorzystywanymi do usuwania z wody progesteronu z pomocą kwasu cytrynowego, ponad to wykazują dobrą skuteczność usuwania z wody barwy, amin aromatycznych, fenolu, pestycydów oraz chlorofenolu [2,8].

Podsumowanie

Problemem całego świata  stał się ciągły wzrost pozostałości farmaceutyków kumulowanych w wodzie, ściekach, glebie i osadzie ściekowym. Nie jest jeszcze dokładnie znana wielopokoleniowa ekspozycja organizmów na takie zanieczyszczenia, być może związane z tym jest rosnąca liczba chorób cywilizacyjnych oraz pojawienie się bakterii lekoopornych [15,16]. W przypadku hormonów skutkiem długotrwałej ekspozycji może być zakłócenie procesów rozrodczych, zmniejszenie płodności oraz zwiększenie zachorowań na nowotwory jąder i jajników.

W tej chwili oczyszczalnie ścieków nie mają obowiązku badania i monitorowania wody wypływającej pod kątem obecności farmaceutyków, gdyż nie ma wskazanych maksymalnych dopuszczalnych stężeń. Unia Europejska stara się uregulować tą sprawę i obecnie trwają prace nad dyrektywą związaną z tym problemem [17]

Parlament Europejski w 2013r. zatwierdził Dyrektywę 2013/39/UE, która zmieniła zapisy dyrektyw 2000/60/WE i 2008/105/WE w zakresie najważniejszych substancji. Wprowadziła obowiązek monitorowania w wodach powierzchniowych substancji chemicznych z tzw. listy obserwacyjnej. Lista ta dotyczy związków chemicznych pochodzenia farmaceutycznego, w przypadku których potwierdzone są informacje, że mogą one stanowić ryzyko dla środowiska wodnego. Monitorowanie substancji umieszczonych na pierwszej opublikowanej przez Komisję Europejską liście obserwacyjnej obowiązuje od września 2015r., a wśród farmaceutyków znalazły się: diklofenak, estriol, 17 β-estradiol oraz 17 α-etinyloestradiol [18].

W odniesieniu do wód podziemnych nie istnieje jeszcze żadna lista obserwacyjna, ale Komisja Europejska rozpoczęła prace nad przygotowaniem takiej listy, którą planuje się wdrożyć prawdopodobnie w 2019r.

Państwowy Instytut Geologiczny wraz z Państwowym Instytutem Badawczym po przeprowadzeniu pilotażowych badań wyznaczyli na terenie całego kraju regiony, które można uznać za najbardziej zagrożone pozostałościami farmaceutycznymi i gdzie powinien być prowadzony stały monitoring pod kątem obecności w wodzie tych zanieczyszczeń [13].

Literatura

[1] MAKOWSKI, Andrzej, et al. Fotokatalityczna degradacja ampicyliny w roztworach wodnych. Proceedings of ECOpole, 2009, 3.
[2] SZYMONIK, Anna; LACH, Joanna. Zagrożenie środowiska wodnego obecnością środków farmaceutycznych. Inżynieria i Ochrona Środowiska, 2012, 15. 249-263
[3] WARSZEWSKA, Martyna; ZIMA, Anna. Skuteczność użycia sorbentu w procesie uzdatniania wody podczas awaryjnego skażenia paracetamolem. Analit, 2017. 72-78
[4] WŁODARCZYK-MAKUŁA, Maria. Wybrane związki endokrynnie aktywne EDC w środowisku wodnym. LAB Laboratoria, Aparatura, Badania, 2014, 19.5: 20–25
[5] CZECH, BOŻENA. „Usuwanie farmaceutyków z wód i ścieków z wykorzystaniem metod adsorpcyjnych i fotokatalitycznych. Adsorbenty i katalizatory: wybrane technologie, a środowisko” Uniwersytet Rzeszowski, 2012, 443-452
[6] CZERWIŃSKI, Jacek; KŁONICA, Anna; OZONEK, Janusz. Pozostałości farmaceutyków w środowisku wodnym i metody ich usuwania. Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury, 2015, 62, nr 1: 27–42.
[7] SZYMONIK, Anna; LACH, J. Obecność farmaceutyków w wodach powierzchniowych i przeznaczonych do spożycia. Proceedings of ECOpole, 2013, 7.2: 735–743.
[8] Urszula Wydro, Elżbieta Wołejko, Joanna Struk-Sokołowska, Monika Puchlik „Pozostałości farmaceutyków w środowisku oraz możliwości ich usuwania” 2015
[9] REZKA, Piotr; BALCERZAK, Wojciech. The occurrence of non-steroidal anti-inflammatory drugs in wastewater and water environment and methods of their removal–selected issues. Archives of Waste Management and Environmental Protection, 2015, 17.1: 33-38.
[10] PIETRZAK, Bogusława; WLAŹLAK, Ewelina; ZWIERZYŃSKA, Ewa. Estrogeny stosowane długotrwale: korzyści czy ryzyko. Advances in Hygiene & Experimental Medicine/Postepy Higieny i Medycyny Doswiadczalnej, 2015, 69; 285-293
[11] KUDLEK, Edyta; DUDZIAK, Mariusz. Wpływ wybranych mikrozanieczyszczeń organicznych na ekosystemy wodne. Inżynieria Ekologiczna, 2017, 18.3; 83–90
[12] BURDZIK-NIEMIEC, Edyta; DUDZIAK, Mariusz. Wpływ matrycy środowiskowej na efektywność usuwania wybranych estrogenów i ksenoestrogenów w procesie nanofiltracji. Inżynieria Ekologiczna, 2017, 18.1; 33–41
[13] KUCZYŃSKA, Anna. Wyniki pilotażowego badania zawartości substancji czynnych farmaceutyków w wodach podziemnych w próbkach wody pobranych z krajowej sieci monitoringu wód podziemnych. Przegląd Geologiczny, 2017, 65.11/1;1096–1103.
[14] BIELAS, Sylwia; LACH, Joanna. Zanieczyszczenie środowiska wodnego antybiotykami. Technologia Wody, 2014, 3 (35): 23–29.
[15] WANOT, Bartosz. Obecność antybiotyków w wodach jako jedna z przyczyn lekooporności. Technologia Wody, 2017
[16] DOMAGAŁA, Marta; WANOT, Bartosz. Antybiotyki w wodach: mechanizm działania, antybiotykooporność. Technologia Wody, 2019, 2 (64): 56–61
[17] WANOT, Bartosz; DOMAGAŁA, Marta. Zanieczyszczenia wody niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi (NLPZ). Technologia Wody, 2018, 6 (62): 52-57.
[18] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/39/UE z dnia 12 sierpnia 2013 r. zmieniająca dyrektywy 2000/60/WE i 2008/105/WE w zakresie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej.

dr n. med. Bartosz Wanot – Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie, Instytut Wychowania Fizycznego, Turystyki i Fizjoterapii
mgr Marta Domagała – Akademia Polonijna, Instytut Zdrowia i Pielęgniarstwa

Źródło: Technologia Wody 4/2019