W poszukiwaniu wodnego dziedzictwa żuławskich menonitów

Wielokulturowość mieszkańców Żuław Wiślanych z charakterystycznym krajobrazem opartym na wodnym modelu inspiruje naszą wyobraźnię do poznawania historii tego niezwykłego regionu. Tworzyły go różne grupy narodowościowe i wyznaniowe. Jedną z nich była mniejszość wyznaniowa – menonici (mennonici), gospodarująca na tych terenach od XVI wieku do 1945 roku. Ich wielowiekowa działalność wpływała na przemiany gospodarczo-kulturowe regionu.

Menonici byli przedstawicielami niderlandzkiego anabaptyzmu, wyznania ukształtowanego w okresie reformacji. Nazwa pochodzi od duchowego przywódcy byłego księdza katolickiego Menno Simonsa (1496-1561). Ruch, który stworzył był chrześcijańską, pacyfistyczną alternatywę społeczną, w stosunku do katolików i luteran oraz kalwinistów [1,2,3].

Szczególną popularność w XVI wieku menonici zyskali na terenach Holandii, Belgii i północnych Niemiec, gdzie ich prześladowanie za głoszony radykalizm społeczny spowodowało emigrację do ziem nad Wisłą. W tym czasie miasta Prus Królewskich, będące wówczas pod rządami Polaków współpracując gospodarczo na szeroką skalę z Niderlandami, stawały się  naturalnym i sprzyjającym miejscem zmiany miejsca zamieszkania nie tylko menonitów.

Nowi przybysze osiedlający się w Gdańsku, nazywani „nowochrzczeńcami”, „innowiercami”, czy „heretykami” nie mogli uzyskać obywatelstwa, zamieszkiwali tylko poza murami miasta. Elbląg i wsie żuławskie doceniając ich umiejętności wykorzystania gospodarczo lokalnych zasobów wodnych i trudnych do uprawy rolniczej terenów chętniej przyjmowali menonitów, szukających tolerancji religijnej oraz możliwości gospodarowania na terenach z dużym deficytem siły roboczej oraz zniszczonych katastrofalnymi powodziami w latach 1540 i 1543.

Dość często pojęcia menonita i olęder w sposób nieuzasadniony traktowane są jako synonimy. Tymczasem pojęcie menonita związane jest wyznaniem religijnym, natomiast  olęder z systemem społeczno-gospodarczym, skupiającym ludzi różnych wyznań. Natomiast rozproszone wiejskie gospodarstwa, w których mieszkali menonici nazywano Olendrami (Olędry), w języku niemieckim Die Hollönderei [2].

Według dr. Michała Targowskiego Holendrzy, to mieszkańcy Holandii, zaś olędrzy (holendrzy), to ludność wiejska [3]. W XVI wieku w osadach olęderskich większość stanowili Holendrzy i menonici, w kolejnych wiekach to się zmieniało, przybywali osadnicy niemieccy. czescy, szwajcarscy. W wielokulturowych Żuławach wzajemne relacje ułatwiał język zrozumiały dla wszystkich, będący specyficzną mieszanką dialektu, Plaatdeutsch (dolnoniemieckiego) z niderlandzkim.

Polska tolerancja wyznaniowa zapoczątkowana Aktem Konfederacji Warszawskiej z 28 stycznia 1573 roku oraz przywileje: Króla Władysława IV dla menonitów z Żuław Malborskich z 22 grudnia 1642 roku i Króla Jana II Kazimierza dla Holendrów z dzierżawy Nowodworskiej i Berwałdzkiej z 16 czerwca 1650 roku umożliwiały uchodźcom religijnym osadnictwo w Prusach Królewskich i dalej na obszarach w górę Wisły[1].

Król Władysław IV w przywileju  z 1642 roku wysoko oceniał pracę menonitów na Żuławach Malborskich: „Gdy przybyli, z wielką pracowitością i najwyższym kosztem, po części przez wykarczowanie zarośli, po części przez zbudowanie młynów do odprowadzania wód z miejsc podmokłych i zatopionych, po części zaś dzięki wałom, które wznieśli nad Wisłą, Nogatem, Drużnem, Zalewem Wiślanym i Tugą oraz strumieniami, aby powstrzymać ich wezbrania, uczynili te tereny użytecznymi i przynoszącymi plony, dając swym potomkom wzór godnej uwagi pilności, pracy i słusznych wydatków” [1].

Decyzje króla były pochwałą pracy i umiejętności menonitów Żuław Malborskich.

Sto lat wcześniej menoniccy osadnicy na Żuławach Gdańskich (Bogatka, Kiezmark, Wiślinka) potwierdzali swoje osiągniecia zwiększając ośmiokrotnie dochodowość gospodarstw rolnych [1].

Populacja menonitów i ich działalność gospodarcza

Doceniając działalność menonitów kolejni królowie przyznawali im wolność osobistą i wyznaniową, samodzielność gospodarczą, użytkowanie ziemi na zasadzie długoletniej dzierżawy oraz ulgi podatkowe. Olędrzy w przeciwieństwie do chłopów polskich byli ludźmi wolnymi.

Menonici w Prusach Królewskich należeli do dwóch odłamów wyznaniowych: fryzyjskiego (mniejszościowego, konserwatywnego) i flamandzkiego. Z upływem czasu gminy menonickie uzyskiwały zgodę na budowę własnych domów modlitw (tab.1).

Na Żuławach Wiślanych występowała liczbowa przewaga gmin flamandzkich nad fryzyjskimi. Po pierwszym rozbiorze Polski, według danych z 1774 roku społeczność menonitów w Prusach Zachodnich (bez gminy gdańskiej) liczyła 13495 osób i gospodarowała na 2177 włókach chełmińskich (1 włóka, to około 16,7 ha)[2].

Menonici w okolicach Malborka byli trzecią pod względem liczebności grupą religijną. Zasiedlali pobliskie pastwiska i łąki. Według spisu z 1776 roku w Malborku i Kałdowie (obecnie dzielnica Malborka) mieszkało 185 osób tego wyznania [4].

Najliczniejszą społeczność menonicką tworzyli rolnicy, hodowcy z żuławskich wsi.

W Gdańsku pracowali genialni inżynierowie, artyści i rzemieślnicy.

W dziedzictwie wodnym menonitów można zidentyfikować szereg elementów:

• udrażnianie kanałów, rzek i innych cieków wodnych
• budowa i konserwacja wałów wzdłuż Wisły, Nogatu, Tugi i jeziora Drużno
• odprowadzanie wód z pól, terenów podmokłych i zatopionych
• budowa wiatraków czerpakowych do przepompowywania wody
• lokalizacji wiejskich zagród wzdłuż rzek, kanałów (ulicówka wodna) i na wzniesieniach (terpach)
• produkcja oryginalnych napojów alkoholowych

Menonici stworzyli prekursorskie formy demokratycznych organizacji związanych z:

• budową i eksploatacją wałów, rowów odwadniających, drożnością cieków wodnych, nazywanych początkowo Wspólnotami Wałowymi, później Związkami Wałowymi
• ubezpieczeniami od klęsk żywiołowych, nazywanych Związkami Ogniowymi

Ukształtowana przez wieki, przy dużym udziale menonitów forma rozplanowania pól i systemu ich odwadniania pozostaje nadal cechę regionalną wyróżniającą Żuławy Wiślane. Zastosowany system melioracyjny wymusił regularne, prostokątne kształty pól uprawnych. Nasadzone szpalery drzew wzdłuż rowów melioracyjnych, głównie wierzb głowiastych urozmaicają lokalny krajobraz (fig.1). Zauważalny jest brak typowej miedzy, której funkcję pełni kanał wodny [5,6].

Rozbudowywany przez wieki sposób regulacji stosunków wodnych z wykorzystaniem kanałów, rowów odwadniających, zastawek oraz śluz umożliwia i dzisiaj gospodarcze wykorzystanie Żuław. Współczesny, charakterystyczny element żuławskiego krajobrazu przedstawiono na fig.2.

Przez kilka stuleci Żuławy słynęły z wiatraków czerpakowych, wykorzystywanych do przepompowywania wody (fig.3).

Najwięcej ich zbudowano na Żuławach Malborskich [7].

W środkowym fragmencie mapy (fig.4), w pobliżu Tiegerweide (Cyganek), niedaleko Tiegenhof (Nowy Dwór Gdański) nad rzeką Linau (Linawa) uwidoczniono zagęszczenie wiatraków (czerpakowych). Rejon ten wyróżniał się dużą liczebnością menonitów. Wtórne założenie osady zostało zrealizowane przez menonickich osadników w 1743 roku. Według spisu z 1820 roku populacja menonitów w Cyganku stanowiła 72 % wszystkich mieszkańców [8]. Kolejne skupisko wiatraków czerpakowych nad ciekiem wodnym zaznaczono pomiędzy Bärwalde (Niedzwiedzica), a Scharpau (Szkarpawa).

Jednak najsłynniejszym został wiatrak z Ostaszewa z Żuław Malborskich (fig.5), którego jako jedynego zachowały się elementy konstrukcji, eksponowane w Żuławskim Parku Historycznym w Nowym Dworze Gdańskim [9].

Wielka emigracja menonitów z północnych Niderlandów w XVI wieku spowodowała ponad czterokrotny spadek tamtejszej powierzchni odwadnianych gruntów z wykorzystaniem wiatraków czerpakowych. Zbieżny z tym okresem był exodus tej populacji na tereny Żuław Wiślanych [fig.6].

Na terenie Żuław Wiślanych poldery depresyjne, czyli obwałowane grunty znajdujące się poniżej poziomu morza, wymagające odwadniania mechanicznego stanowią 27 % całkowitej powierzchni regionu. Natomiast łączna powierzchnia polderów odwanianych mechanicznie (poniżej i powyżej poziomu morza) wynosi 70 % powierzchni Żuław. Ponieważ większość emigrujących menonitów była rolnikami istnieją przesłanki, aby przypuszczać że posiadaną wiedzę w odwadnianiu polderów wykorzystali w nowym miejscu osiedlenia, budując pompy wietrzne (wiatraki czerpakowe).

Ograniczoność i niejednoznaczność dokumentów historyczno-źródłowych powoduje, że przeprowadzenie nawet szacunkowej analizy korelacyjnej w tym zakresie jest utrudnione.

Nie wszystkie inwentaryzacyjne spisy ludności odnotowywały menonitów jako oddzielną mniejszość wyznaniową.

Na starych mapach oznakowanie wiatraków czerpakowych (odwadniających) ulegało zmianom i było niejednoznaczne, uniemożliwiając odróżnienie od wiatraków przemiałowych. Wskazówką pozostawał pobliski ciek wodny. Na przestrzeni ostatnich kilkuset lat dzisiejsze obszary Żuław Wiślanych ulegały zmianom terytorialnym i przyporządkowaniu władzy administracyjnej.

Prof. Edmund Kizik analizował liczebność menonitów i uprawiane grunty na terenie Żuław Wiślanych. Najbardziej wiarygodne dane źródłowe pochodzą z drugiej dekady XIX wieku. Na wsiach żuławskich populacja tej grupy wyznaniowej w 1818 roku wynosiła odpowiednio: Żuławy Gdańskie – 1,46 % ludności, Żuławy Malborskie – 16,65 % ludności, Żuławy Elbląskie – 10,3 % ludności. Jednak powierzchnia gruntów na Żuławach Malborskich, jaka była w ich posiadaniu wahała się w granicach od 21 % do 33 % ogółu areału uprawnego.

W miastach odsetek menonitów był znacznie niższy i w Gdańsku nie przekraczał 1,14 %, w Malborku 2,78 %, a w Elblągu 1,56 % [2].

W całym okresie, aż do 1945 roku liczebność społeczności menonickiej utrzymywała się na poziomie 11-12 tys. osób. W tym czasie proporcje pomiędzy populacją menonicką, a ogółem mieszkańców miast i wisi nie uległy istotnym zmianom.

Można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że liczba zamieszkałych menonitów w danym regionie w istotny sposób wpłynęła na ilość zbudowanych wiatraków czerpakowych.

Według dostępnych danych liczba zbudowanych wiatraków czerpakowych od 1811 do 1930 roku wynosiła odpowiednio: Żuławy Gdańskie – 85 sztuk, Żuławy Malborskie – 129, Żuławy Elbląskie – 110 wiatraków czerpakowych [7]. W zależności od lokalnych warunków gruntowo-wodnych liczba eksploatowanych wiatraków czerpakowych wzrastała ze wzrostem populacji menonitów, a wzrost populacji menonickiej korelował ze wzrostem powierzchni polderów odwadnianych mechanicznie.

Przedstawione przesłanki pozwalają wskazywać na menonickie dziedzictwo wiatraków do przepompowywania wody.

Ulicówka wodna i terpy

Na Żuławach Wiślanych występuje niespotykany w innych rejonach Polski układ rozplanowania zabudowy wiejskiej, nazywany wsią ulicową wodną (fig.7).

Położone obok siebie zabudowane działki, usytuowane były wzdłuż rzeki lub kanału. Każde siedlisko stało frontem do cieku wodnego i miało indywidualny dostęp do wody.

Kanał lub rzeka stanowiły główną arterię komunikacyjną wsi. Mieszkańcy łodziami wypływali na pola do pracy i łodziami transportowano produkty rolne. Na Żuławach Elbląskich, w powiecie elbląskim w miejscowości Tropy Elbląskie (Streckfuss) już tylko w symbolicznej formie zachował się historyczny układ architektoniczny wsi ulicowej wodnej (fig.8) z czasów osadnictwa menonickiego. Obecnie bardzo zniszczony w wyniku wyburzeń i przebudowy zagród.

Współcześnie elementem tego układu przestrzennego pozostał cmentarz menonicki, założony pod koniec XVIII wieku i użytkowany do 1945 roku.

Specyficzną formą osadnictwa żuławskiego, wynikającego ze środowiskowych warunków oraz ochrony przed powodziami i podtopieniami były tak zwane „terpy” (sztuczne wzniesienia), na których budowano zagrody, nazywane holenderskimi.

Nazwa „terp” nie ma odpowiednika w języku polskim. Holenderska nazwa sztucznego pagórka osadniczego to „terpendorp”, typie wsi wzniesionej na usypanym przez człowieka wzniesieniu [12,13,14]. Gdański kartograf Fryderyk Berndt w latach 1594 – 1607 wykonał szereg map, w tym mapę Żuław Malborskich (Grose Werder) z okolic Szkarpawy, na której obrazowo przedstawił siedliska wiejskie umiejscowione na wzniesieniach [6]. Fragment tej mapy przedstawiono na fig.9.

Kolejnym dokumentem tego autora jest plan wsi Bronowo – Jankowo, wykonany w 1600 roku [6]. Fragment tej mapy z widocznymi budynkami na wzniesieniach przedstawiono na fig.10.

W zagrodzie typu holenderskiego dom był połączony wspólną ścianą szczytową z oborą i stodołą. Taki rodzaj budownictwa umożliwiał minimalizację kosztów inwestycyjno-eksploatacyjnych na ograniczonej przestrzeni usypanego wzniesienia. Na Żuławach występowały trzy zasadnicze typy zagród: wzdłużne (fig.11),  kątowe i krzyżowe, we wszystkich dom znajdował się zawsze na początku zagrody, następnie obora, a na końcu stodoła.

Obecnie zachowały się jedynie fragmenty tego rodzaju budownictwa (przykładowo Krzewsk, Rakowiska, czy Krzywe Koło). Ten rodzaj budownictwa stanowi najbardziej charakterystyczny i niepowtarzalny w żadnym regionie Polski (poza innymi terenami dawnego osadnictwa „olęderskiego”) element żuławskiego pejzażu i dolin Wisły, pozostaje dziedzictwem menonitów [12].

Lokalizacja zespołu budynków na terpie nie chroniła ich przed wielką wodą. Zabezpieczała natomiast przed wiosennymi roztopami i lokalnymi podtopieniami.

W czasie powodzi górne partie budynków przewidziane były jako schronienie dla ludzi i drobnego inwentarza. Na poddasze prowadziły szerokie schody, umożliwiające ewakuację.

Z wyprzedzeniem umieszczano tam zapasy paszy i żywności. W czasie powodzi zalewany był z reguły parter budynków, z którego wcześniej przenoszono na poddasze wszystkie sprzęty i meble. Zagrody budowane w pobliżu wód płynących (fig.12) orientowano częścią mieszkalną w kierunku napływu wody.

Wówczas woda powodziowa zalewała w pierwszej kolejności część mieszkalną, a na końcu oborę, z której wymywała obornik. Ten mieszając się z mułem powodziowym użyźniał uprawiane grunty zapewniając wyższe plony.

Pamiętając o dużym poczuciu solidaryzmu i wzajemnej pomocy menonitów informację przytoczoną przez prof. Jerzego Makowskiego, dotyczącą mieszkańców Żuław można również powiązać z tą grupą wyznaniową. Każde gospodarstwo rolne powinno posiadać co najmniej 2-3 łodzie. Jedną dla siebie i rodziny, drugą dla inwentarza i trzecią dla potrzebujących, np. w przypadku, gdy woda zabrała lub zniszczyła im łodzie [15].

Trunki

Menonicka ascetyczna obyczajowość i względy religijne nie były przeszkodą w produkcji oraz handlu mocnych i słabszych trunków. Menonita Dirk Hekker w 1598 roku uruchomił na ul. Szerokiej w Gdańsku wytwórnię nalewek Der Lachs (Pod Łososiem). Produkowany w niej likier korzenny Krombambuli eksportowany był aż do Petrersburga [2].

Kolejnym przykładem są dwa wyroby alkoholowe, znane nie tylko w Polsce, a pierwotnie rozpowszechnione na Żuławach. Produkcję Goldwassera rozpoczęto na Żuławach Gdańskich w Gdańsku, a Machandla na Żuławach Malborskich w Nowym Dworze Gdańskim.

Likier Goldwasser (złota woda) o minimalnej 40 % zawartości alkoholu stanowił mieszaninę ziołowo-korzenną z płatkami złota.Jego produkcję w Gdańsku pod koniec XVI wieku rozpoczął menonita Ambrosius Vermöllen przybyły z miejscowości Lier (obecnie prowincja Antwerpii, Belgia). Na wyjątkowy smak likieru wpływała unikatowa (chroniona do dziś) kompozycja ponad 20. ziół i przypraw. W nalewce znajdują się między innymi: anyż, kardamon, kolendra, jałowiec, macierzanka, cynamon, goździki i cienkie płatki 22. karatowego złota. Smakoszem trunku byli, między innymi car Rosji Piotr I, caryca Katarzyna Wielka,  król Francji Ludwik XIV. Dzisiaj posiadaczem oryginalnej receptury Goldwasser jest jedna z fabryk likierów w Niemczech.

Produkcję wódki o jałowcowym smaku, nazywanej Machandel,według starej niderlandzkiej receptury rozpoczął w 1776 roku menonita Peter Stobbe w Nowym Dworze Gdańskim [16]. Jednym z podstawowych składników tego likieru o 38% zawartości alkoholu były jagody jałowca. Profesor Peter J. Klassen raczej błędnie wskazał, ze trunek „podobno” zawierał owoce czarnego bzu [1]. Uszlachetnione wersje trunku trafiały na stoły wykwintnych restauracji. Od 1897 roku określany był „gdańskim napojem narodowym”.

Żuławski regionalista Grzegorz Gola podaje, że zachowały się źródła ze spisanymi racjami żywnościowymi dla robotników rolnych i portowych, w których Machandel był stałym elementem menu, mającym dodawać sił.

Przedwojenne reklamy tego trunku zachęcały spożywanie likieru z suszoną śliwką nadzianą na wykałaczkę. Po spożyciu śliwki namoczonej w Machandlu należało wypić trunek, a wykałaczkę złamać i pozostawić w kieliszku.  Było to nawiązanie do hanzeatyckiego zwyczaju połamania masztów. Charakterystycznym atrybutem Machandla firmy Stobbe był opatentowany w 1898 roku beczułkowaty kształt butelki. Liczne egzemplarze pustych butelek można obejrzeć w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim.

Produkcja tego trunku w wielopokoleniowej, rodzinnej wytwórni wódek i likierów w Nowym Dworze Gdańskim przetrwała do 1945 roku, do momentu wkroczenia wojsk radzieckich.

Obecnie Machandel produkuje jedna z niemieckich firm. Niektóre trunki wytwarzane przez menonitów cieszyły się tak wielkim uznaniem, że wychwalano je w piosenkach [1].

Związki Wałowe i Ogniowe

W górę Wisły, menonici osiedlali się początkowo na dwóch nizinach Walichnowskiej i Kwidzyńskiej zanim zamieszkali w innych rejonach Rzeczypospolitej, na przykład w Wielkopolsce czy Kujawach. Ich łączna populacja nie była duża, ponieważ 90 % wszystkich menonitów mieszkało na wsiach i osadach żuławskich [2].

Na Nizinie Walichnowskiej 24. lipca  1590 roku osadnicy utworzyli pierwszą Wspólnotę Wałową, której zadaniem było zapobieganie skutkom powodzi. Organizacja ta w 1854 roku została przekształcona w Związek Wałowy Niziny Walichnowskiej [17].

Osadnicy z okolic Grudziądza, mieszkańcy Dragacza, Górnej i Dolnej Grupy, Wielkiego i Małego Lubienia, Wielkiego i Małego Zajączkowa, Osieka oraz Mątaw w dniu 4. kwietnia 1605 roku utworzyli kolejną Wspólnotę Wałową. Członkowie Wspólnot i Związków Wałowych ponosili solidarnie koszty ich działalności, proporcjonalnie do wielkości posiadanego gospodarstwa [1]. Organizacje te stały się prekursorami późniejszych, powszechnych Związków Wałowych. W roku 1857 żuławskie Związki Wałowe: Gdański, Elbląski i Malborski połączono w jedną organizację pod wspólnym zarządem Danziger Deichverband [6].

Innym rodzajem aktywności menonitów z okolic Chełmna nad Wisłą było utworzenie około 1725 roku Związków Ogniowych, będących formą ubezpieczenia od pożaru. W pierwszych dekadach XVIII wieku stanowili oni większość członków tych organizacji. Wkrótce dołączyli do nich także inni osadnicy, którzy dostrzegli korzyści płynące z tego pomysłu. Na Żuławach Malborskich podobna organizacja powstała sto lat wcześniej [1].

Inżynierowie, twórcy kultury i rzemieślnicy

Większość menonitów zamieszkiwało żuławskie wsie, zajmując się rolnictwem i rzemiosłem. Nie brakowało również inżynierów i artystów, mieszkających głównie w Gdańsku, przyczyniających się do rozwoju gospodarczego, obronnego i artystycznego miasta.

Wśród nich Adrian Olbrants, Wilhelm Jansen Benning, zmieniający bieg rzeki Motławy i budujący śluzę w miejscu, w którym rzeka wpływała do miasta. Inżynierowie Cornelius van den Bosch i Peter Jansen de Weert zaprojektowali i przebudowali umocnienia obronne Gdańska.

W życiu dawnego Gdańska holenderscy emigranci (dokumenty źródłowe nie zawsze  informują o ich wyznaniu) wywarli trwałe piętno w architekturze, malarstwie, rzeźbie. Wilhelm van den Block, który był menonitą projektował fasady domów patrycjuszowskich, ważnych budynków miejskich. Zaprojektował fasadę Wysokiej Bramy. Jego geniusz kontynuowali synowie, tworząc między innymi unikatowe fasady Zbrojowni, Bramy Złotej, czy Dworu Artusa. Jego syn Isaak van den Block był malarzem. Do dzisiaj można podziwiać jego kunszt malarski i artystyczny oglądając owalny obraz „Apoteoza Gdańska”, namalowany na suficie w Sali Czerwonej Ratusza Miejskiego w Gdańsku [18].

Najsłynniejszym inżynierem, wynalazcą był menonita, przybyły z Harlingen Adam Wiebe (pol. Wybe), urodzony w 1584 roku [1]. Do Gdańska przybył około 1610 roku. Już sześć lat później zbudował w mieście „ośmioboczny wiatrak”, w kolejnych młyny, sieć wodociągową. Zbudował koński kierat do osuszania gruntów przy wysokim stanie wody w Wiśle, używany wówczas kiedy wydajność wiatraków czerpakowych była niewystarczająca. Test tego urządzenia przeprowadzono w 1623 roku. Według cytowanych źródeł przez profesora Petera J. Klassena wiatrak czerpakowy ze śrubą Archimedesa skonstruował jako pierwszy Adam Wiebie [1].

Ten wynalazca w 1625 roku doprowadził do uruchomienia słynnej gdańskiej fontanny Neptuna, wcześniej nie działającej z powodu źle zaprojektowanego zasilania wodociągowego. Opracował technologię produkcji rur wodociągowych, niezbędnych do rozbudowy sieci miejskiej. W 1632 roku zbudował wiatrak do osuszania terenów na Dolnym Mieście w Gdańsku. Był twórcą pogłębiarki z konnym napędem oraz prawdopodobnie mostu przez Wisłę w Toruniu, akweduktu przeprowadzającego wody Raduni nad fosą w rejonie obecnej ulicy Hucisko w Gdańsku. Dostatek finansowy zapewnił sobie dzięki wynalazkowi z 1638 roku – maszynie do cięcia lodu na Wiśle. Profesor Andrzej Januszajtis przypuszcza, że był to rodzaj pługa, który wchodził w wycięte w lodzie szczeliny i je rozsadzał [19]. Adam Wiebe przeszedł do historii również jako wynalazca pierwszej w świecie kolei linowej.

W 1648 roku ten bardzo twórczy i kreatywny menonita sporządził „małe” koło wodne do wieży ciśnień. Skonstruował również kafar do wbijania pali, dwukołową sikawkę ze strumieniem wody podnoszonym na wysokość 100 stóp (29 metrów) i urządzenie do prac podwodnych. Wiele miast (Warszawa, Elbląg, Toruń, Ryga) zabiegało o współpracę z Adamem Wiebe. Zmarł w Gdańsku około 1653 roku.

W Gdańsku doceniano pracę menonickich fachowców od urządzeń wodociągowych (Wasserkunstmeister). Jako jedyna grupa zawodowa byli zwolnieni od płacenia obowiązkowego podatku ochronnego (Schutzgeld), którym obciążano wszystkich menonitów. Specjalistów tej branży zatrudniano w służbie miejskiej, przykładowo w 1690 roku byli to: Daniel Wielke, Herman Schulz i menonita imieniem Philip [2].

Menonici pod koniec II wojny światowej

Zgodnie z pierwotną doktryną wiary menonici odmawiali noszenia broni i służby wojskowej. Zamiennie obciążano ich specjalnymi opłatami na rzecz obronności i kierowano do służby zastępczej w lazaretach. Sytuacja uległa zmianie po pierwszym rozbiorze Polski. Restrykcyjna polityka pruska zapoczątkowała częściową emigrację menonitów do Rosji. Pozostający w Prusach łagodzili swoje pacyfistyczne poglądy oraz zatracali swoją odrębność i zaczęli przez lata utożsamiać się z Prusakami – Niemcami [1].

Przykładem może być znana, z kilkusetletnim rodowodem menonicka rodzina Epp, będąca

w latach 40. XX wieku właścicielem korporacji Epp & Co. G.m.b.H. Maschinnenfabrik Stutthof-Danzig, największej fabryki maszyn i broni w Stutthofie (obecnie Sztutowo koło Nowego Dworu Gdańskiego), zatrudniającej więźniów z pobliskiego obozu koncentracyjnego [20].

Menonici emigrując w XVI wieku z terenów należących obecnie do Holandii, Belgii

i północnych Niemiec w zdecydowanej większości przyczynili się do rozwoju gospodarczo-kulturowego naszego kraju. Nowi osadnicy wykorzystali posiadane umiejętności w walce z wodą, doskonaląc system nawadniający i odwadniający, zapobiegający powodziom.

Obecnie takie rozwiązania są unowocześniane z wykorzystaniem współczesnej technologii, jak na przykład w Wikrowie w gminnie Gronowo Elbląskie. Upowszechnili wykorzystanie wiatru do przepompowywania wody, budując liczne wiatraki czerpakowe, które dzisiaj zastępują nowoczesne, wydajne, sterowane elektronicznie przepompownie. Stworzyli unikatowy system planowania i budowy zagród wiejskich, uwzględniający zagrożenie powodziowe. Adam Wiebe był genialnym wynalazcą i twórcą rozwiązań, zastosowanych w inżynierii wodnej. Rodzina van den Block pozostawiła po sobie dzieła architektoniczne i dzieła sztuki, które podziwiamy.

Literatura

1. Peter J. Klassen, Menonici w Polsce i Prusach w XVI-XIX wieku, tłumaczenie E. Pawlikowska, red. naukowa M. Targowski, Wyd. Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń 2016, s.19,21,62,74,93,126,134,268,99,98,134,152,78,142,265
2. E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Wyd. Gdańskie Towarzystwo Naukowe, 1994, s.8,44,127,60,24,62,50,93,61,104
3. M. Targowski, Osadnictwo olęderskie w Polsce – jego rozwój i specyfika [w:] Olędrzy osadnicy znad Wisły, sąsiedzi bliscy i obcy, praca zbiorowa pod red. A. Pabiana i M. Targowskiego, Wyd. Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ARNO Złotoria, Toruń 2016, s.12,13
4. A. Kopiczko, Świątynie katolickie i duszpasterstwo w Malborku w latach 1525-1772, Komunikaty Mazursko-Warmińskie Nr 1/2015, Olsztyn, s.57
5. M. Knut, M. Mleczko, Krajobraz wyrazem tożsamości: Pręgowo Żuławskie, Nowa Cerkiew, Gniazdowo [w:] Zachować podcień, zapisane w krajobrazie i pamięci, pod red. A. Brzezińska i J. Poczobut, Wyd. Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku, Gdańsk 2010, s.140
6. M. Koperska-Kośmicka, Woda jako czynnik kształtujący kulturę materialną. Żuławy Wiślane w świetle archiwalnych materiałów kartograficznych, Kultura i Społeczeństwo Nr 2/2014, PAN, s.140,139,137,138
7. J. Kołodziejczak, Żuławskie wiatraki czerpakowe – sposoby przywrócenia historycznego elementu krajobrazu ze współczesną funkcją, rozprawa doktorska, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2019, s.82,83
8. https://gameo.org/index.php?title=Tiegerweide_(Pomeranian_Voivodeship,_ Poland) z dnia 4.06.21
9. R. Lidzbarski, Żuławski wiatrak czerpakowy, analogia rurmusa, Forum Eksploatatora Nr 1/2021,s.58,59
10. A. Ambrassat , Westpreussen ein Leitfaden der Heimatkunde für den Schulgebrauch, Danzig 1907 s. 67
11. B. Lipińska, Formy przestrzenne średniowiecznych wsi żuławskich. O krajobrazie żuławskim, Rocznik Żuławski 2008, s.55
12. B. Lipińska, Krajobraz kulturowy Delty Wisły – przekształcać, czy zachować ? [w:] Funkcjonalny obszar Delty Wisły- Journals.PAN.Pl 2013, s.208
13. A. Maślak, Wybrane zagadnienia architektury chłopskiej Doliny Dolnej Wisły [w:] Olędrzy osadnicy znad Wisły, sąsiedzi bliscy i obcy, praca zbiorowa pod red. A. Pabiana i M. Targowskiego, Wyd. Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ARNO Złotoria, Toruń 2016, s.74
14. S. Kuprjaniuk, Menonici na Żuławach Malborskich [w:] Mniejszości narodowe i religijne na Żuławach, pod red. J. Hochleitnera, Wyd. Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 2016, s.50
15. J. Makowski, Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach, Wyd. Instytut Budownictwa Wodnego PAN, Gdańsk 1994, s.23
16. M. Koperska-Kośmicka, Rola rzeki w budowaniu tożsamości małego miasta. Nowy Dwór Gdański-Studium przypadku [w:] Miasto. Temat rzeka, pod red. P. Pacha, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2019 s. 226,227
17. M. Śledź i inni, Nizina Walichnowska, historia krainy wyrwanej rzece, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Małe Walichnowy 2020, s.22,23
18. R. Lidzbarski, Locum secretum, Forum Eksploatatora Nr 1/2020,s.64,65
19. A. Januszajtis, Z dziejów gdańskiej nauki i techniki, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2014, s.136-140
20. M. Owsiński, Niemcy w gminie Stutthof/Sztutowo w roku 1945, [w:] Żuławy w 1945 roku, pod red. A. Gąsiorowskiego i J. Hochleitnera Wyd. Muzeum Stutthof w Sztutowie 2014, s.141

Ryszard Lidzbarski

Źródło: Forum Eksploatatora 4/2021