Założenia programu holistycznego zarządzania zasobami wód podziemnych celem zapewnienia zaopatrzenia w wodę regionu częstochowskiego

Zrównoważone gospodarowanie wodami to jedno z głównych zadań wynikających z implementacji do Prawa Wodnego zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej UE [RDW 2000]. Zastosowanie idei zrównoważonego rozwoju w gospodarce wodnej zakłada kształtowanie i ochronę zasobów wodnych ze szczególnym uwzględnieniem zachowania ich dobrego stanu ilościowego i jakościowego. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej, która wywiera szczególnie negatywny wpływ na stosunki wodne. Do takich przedsięwzięć należy m.in. eksploatacja wód podziemnych dla potrzeb zbiorowego zaopatrzenia w wodę.

Zrównoważone gospodarowanie wodami wg „Projektu Polityki wodnej państwa do roku 2030 z uwzględnieniem etapu 2016” ma na celu poprawę stanu wód i ekosystemów od wody zależnych, ochronę ludzi i mienia przed zjawiskami ekstremalnymi oraz wdrażanie zasad nowoczesnego zarządzania zasobami wodnymi.

Zadanie to jest realizowane poprzez dążenie do osiągnięcia dobrego stanu ilościowego i jakościowego wód w każdym dorzeczu i wymaga [RDW 2000]: (i) koordynacji działań w odniesieniu do wód powierzchniowych i podziemnych należących do tego samego systemu ekologicznego, hydrologicznego i hydrogeologicznego oraz (ii) integracji z innymi działami gospodarki (gospodarka komunalna, energetyka, transport, rolnictwo, rybołówstwo, turystyka). W krajach UE ok. 75% mieszkańców jest zaopatrywanych w wodę do celów pitnych z zasobów wód podziemnych.

Jednocześnie obserwowana jest stała degradacja ekosystemów zależnych od wód podziemnych (GDE), spowodowana m.in. przez nadmierną eksploatację warstw wodonośnych oraz zanieczyszczenia antropogeniczne [Klöve i in. 2011].

Ochrona jakościowa i ilościowa prowadzona przez przedsiębiorstwa wodociągowe w oparciu o wyznaczanie terenów ochrony pośredniej oraz wymóg przestrzegania wielkości eksploatacji zawartych w pozwoleniach wodnoprawnych na pobór wód, to działania niewystarczające dla zabezpieczenia zasobów wód podziemnych na cele zbiorowego zaopatrzenia w wodę.

Pomimo pozytywnej zmiany ustawy Prawo wodne (Dz.U. 2017 poz. 1756) w kwestii nałożenia na właścicieli ujęć wody obowiązku wykonania analiz ryzyka w celu określenia konieczności tworzenia stref ochronnych, samo ich wyodrębnianie i wprowadzanie zakazów oraz nakazów i ograniczeń w użytkowaniu terenu nie zapobiega zanieczyszczeniu warstw wodonośnych. Budżety właścicieli/eksploatatorów ujęć wód (szczególne korzystanie) na ogół nie przewidują środków na szczegółowe przeglądy terenów ochrony pośredniej.

Mając na uwadze potencjalnie dużą rozległość tych stref, trudno o pełną kontrolę gwarantującą faktyczny dozór. Przykładowo, w Przedsiębiorstwie Wodociągów i Kanalizacji Okręgu Częstochowskiego SA (PWiKOCz) w Częstochowie największy teren ochrony pośredniej dla ujęcia Srocko-Mirów (gminy Częstochowa i Olsztyn) obejmuje powierzchnię 75,85 km2.

Badania kontrolne stanu fizyko-chemicznego wód podziemnych wykonywane są przez jednostki administracji publicznej – Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz laboratoria w strukturach, bądź na zlecenie, eksploatatorów ujęć wód, w większości na podstawie próbek pobranych w eksploatowanych studniach, rzadziej w lokalnych otworach obserwacyjnych i studniach prywatnych. Jest to niezbędne minimum, które gwarantuje monitoring jakościowy, jednakże ten zestaw danych w wielu przypadkach nie dostarcza kompletu informacji wymaganych do pełnego rozpoznania zagrożeń i mechanizmów migracji zanieczyszczeń w wodach podziemnych. Może to skutkować, w przypadku zbiorników wód podziemnych o podwyższonej podatności na antropopresję, niedostateczną ochroną eksploatowanych zasobów.

Woda przeznaczona do spożycia przez ludzi jest ujmowana przez PWiKOCz przede wszystkim z utworów jury górnej (J3) – Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr 326 (rys. 1, tab. 1). Zbiornik ten sklasyfikowany jest jako podatny/bardzo podatny na antropopresję na przeważającym obszarze [Mikołajków i in. 2017], w tym w częściach, w których jest ujmowana woda.

Ochrona zasobów ujmowanych wód podziemnych jest na tyle istotna dla regionu częstochowskiego, że do statutu Związku Komunalnego Gmin ds. Wodociągów i Kanalizacji (ZKGWiK) w Częstochowie (właściciel 100% akcji PWiKOCz i główny, bezpośredni dostawca wody do odbiorców) wprowadzono zapis dotyczący ochrony GZWP 326. Efektem zainteresowania wodami podziemnymi w rejonie eksploatacji przedsiębiorstwa, we współpracy ze środowiskami naukowymi, głównie AGH w Krakowie oraz Politechniką Częstochowską, były publikacje, opracowania oraz zrealizowane programy badawcze, m.in. „Zintegrowany system gospodarowania i ochrony (ZSGiO) zasobów wodnych GZWP 326” [Malina i in. 2007]. System ten powstał w celu umożliwienia kompleksowego gospodarowania zasobami wodnymi oraz efektywnej ich ochrony, zarówno ilościowej jak i jakościowej (stanu chemicznego), związanej z zagrożeniami antropogenicznymi.

Przyjęty do realizacji w roku 2017 program „Holistycznego zarządzana zasobami wód podziemnych (HZZWP) dla zapewnienia zaopatrzenia w wodę regionu częstochowskiego” jest kontynuacją i rozwinięciem wymienionego systemu oraz odpowiedzią na bieżące, prognozowane i potencjalne problemy PWiKOCz w tym zakresie.

1.            W kierunku holistycznego gospodarowania zasobami wód podziemnych

Gospodarowanie zasobami wód podziemnych w sposób zrównoważony polega w istocie na próbie integracji eksploatacji złożonych kompleksów wodonośnych z rosnącym zapotrzebowaniem na wodę oraz zwykle odmiennymi interesami użytkowników terenu, którzy mogą stanowić zagrożenie dla dostępności i jakości wody, przy jednoczesnym uwzględnieniu aspektów ekonomicznych. Generalnie, jest to zatem zarządzanie konfliktami na linii: społeczeństwo–środowisko–ekonomia [GWP 2000].

Z kolei, zapewnienie efektywnego zaspokajania potrzeb ludzi i GDE wymaga (niezależnie od skali) nie tylko zrozumienia aspektów hydrogeologicznych (wymiar hydrogeologiczny), ale również współpracy między interesariuszami (wymiar społeczno-ekonomiczny) w celu łagodzenia i rozwiązywania mogących powstać konfliktów (rys. 2).

Natomiast wg Gorelick i Chunmiao [2015] zagrożenia związane z gospodarowaniem zasobami wód podziemnych należy rozpatrywać w kontekście połączonego układu: człowiek–środowisko, jako zespoły czynników w korelacji z zagrożeniami wód podziemnych (rys. 3).

Konflikty na szczeblu lokalnym, krajowym i transgranicznym wynikają z odmiennych potrzeb interesariuszy w odniesieniu do wód podziemnych. Oczekiwania w zakresie ilości i jakości dostarczanej wody są lub mogą być związane z nadmiernym wykorzystaniem i/lub zanieczyszczeniem zasobów. Jednym z rezultatów konfliktów mogą być problemy z zaspokojeniem zapotrzebowania na wodę.

Zakłócenie obiegu wody (cyklu hydrologicznego) w wyniku nadmiernej eksploatacji zasobów wód podziemnych może negatywnie wpływać na stan GDE, a w konsekwencji na zaburzenia równowagi między potrzebami człowieka a stabilnością środowiska. Podstawowym problemem jest w tym przypadku wpływ eksploatacji wód podziemnych i powierzchniowych na odnawialność zasobów.

Główne zagrożenia są związane z nadmierną i niewłaściwą eksploatacją wód podziemnych, m.in. poprzez zbyt intensywne wydobycie – niewspółmierne do wielkości zasobów odnawialnych (gospodarka rabunkowa), szczelinowanie hydrauliczne. Zaliczyć tu można wszelkie efekty działalności mające negatywny wpływ na bilans jakościowy i ilościowy wód podziemnych, a tym samym na zdrowie i życie człowieka.

Bezpieczeństwo żywności jest rozpatrywane pod kątem stanów ilościowego i chemicznego wód koniecznych dla zapewnienia stabilności prowadzenia upraw i jakości produktów, w związku z wykorzystywaniem w skali globalnej ok. 70% zasobów wód podziemnych do irygacji upraw [Margat, van der Gun 2013]. Wpływ energetyki i górnictwa na stan ilościowy i chemiczny wód podziemnych może być związany z wykorzystywaniem wód podczas produkcji energii jako chłodziwa lub nośnika, a także możliwą degradacją wód podziemnych spowodowaną destrukcyjnymi metodami wydobywczymi kopalin użytecznych.

Wezwania do racjonalnego gospodarowania zasobami wód podziemnych pojawiają się zwykle, gdy zmiany stanu ilościowego (np. wydajności ujęć) i/lub chemicznego ujmowanej wody wpływają negatywnie na jedną z grup interesariuszy. Dalsza eksploatacja może spowodować powstanie „błędnego koła” i degradacji eksploatowanego poziomu wodonośnego (np. obniżenie zwierciadła wód podziemnych, intruzja wód zasolonych, osiadanie terenu). Aby do tego nie dopuścić należy zdać sobie sprawę, że gospodarowanie zasobami wodnymi dotyczy w równym stopniu zarządzania ludźmi (woda i użytkownicy ziemi), jak i wodą (warstwy wodonośne). Innymi słowy, wymiar społeczno-gospodarczy (zarządzanie popytem na wodę) jest równie ważny jak wymiar hydrogeologiczny (zarządzanie podażą wody), a integracja obu wymiarów jest zawsze konieczna. Dlatego efektywne gospodarowanie zasobami wód podziemnych wymaga podejścia holistycznego (rys. 4).

Kluczowe w zarządzaniu dostawami wody jest zrozumienie:

• systemów wodonośnych i ich specyficznej podatności na negatywne oddziaływania w warunkach eksploatacji;
• zależności między wodami podziemnymi i powierzchniowymi, np.: wpływu eksploatacji wód podziemnych na przepływ wody w rzece lub na mokradła, redukcji zasilania spowodowanej zmianami położenia zwierciadła wód powierzchniowych, zmian stanu chemicznego wód.

Skutki eksploatacji wód podziemnych mogą być krótkoterminowe i odwracalne albo długoterminowe i quasi-nieodwracalne. Monitoring operacyjny będzie zatem podstawowym narzędziem skutecznego gospodarowania zasobami wód podziemnych.

W kwestii zarządzania zapotrzebowaniem na wodę należy pamiętać, że:

• cele rozwoju społecznego w dużym stopniu wpływają na zużycie wody, szczególnie w przypadku nawadniania rolniczego i produkcji żywności, dlatego w pełni skuteczne gospodarowanie zasobami wymaga koordynacji międzysektorowej;
• wpływ przepisów prawnych (Prawo wodne, pozwolenia wodno-prawne) i narzędzi ekonomicznych (opłaty eksploatacyjne, zbywalne prawa do wody) jest skuteczniejszy, jeśli określone obowiązki zostały wprowadzone przy udziale i akceptacji użytkowników;
• regulacje prawne nie powinny wykraczać poza zdolności rządu do ich egzekwowania, a użytkownika do ich spełnienia.

Zarówno warunki hydrogeologiczne, jak i społeczno-ekonomiczne są zależne od lokalizacji, dlatego nie można wskazać prostego, uniwersalnego sposobu gospodarowania wodami podziemnymi. Opracowanie skutecznego i zrównoważonego podejścia do gospodarowania zasobami wodnymi będzie zawsze wymagało zaangażowania głównych interesariuszy, a jego wdrażanie – budowania potencjału, zarówno wśród władz odpowiedzialnych za stan ilościowy i jakościowy wody, jak i jej użytkowników.

W większości przypadków gospodarowanie wodami podziemnymi będzie wymagało zachowania rozsądnej równowagi między kosztami i korzyściami działań i interwencji, z uwzględnieniem podatności na degradację/zanieczyszczenie eksploatowanego systemu wodonośnego oraz uzasadnionych interesów użytkowników wody, w tym GDE. W praktyce, konieczne będzie określenie możliwych działań interwencyjnych w kontekście normalnej eksploatacji zasobów. Należy jednak zauważyć, że podejście polegające na zarządzaniu prewencyjnym będzie prawdopodobnie bardziej opłacalne niż rozwiązania czysto reaktywne.

2.            Cel i założenia ogólne Programu HZZWP

Celem Programu HZZWP jest opracowanie efektywnego systemu zintegrowanego zarządzania zasobami wód podziemnych przez PWiKOCz dla zapewnienia bezpieczeństwa (ilościowego i jakościowego) zaopatrzenia w wodę i zrównoważonego rozwoju regionu częstochowskiego. Główne zadania projektu to:

1. Charakterystyka i ocena zagrożenia zasobów wód podziemnych regionu częstochowskiego.
2. Analiza dotychczasowych działań techniczno/technologiczno/organizacyjnych PWiKOCz dla zapewnienia zaopatrzenia w wodę regionu częstochowskiego oraz zalecenia odnośnie przyszłych działań w tym zakresie.
3. Analiza formalno-prawnych i ekonomiczno-społecznych aspektów i uwarunkowań lokalnych zarządzania zasobami wód podziemnych w regionie częstochowskim.

Wskazane zadania mają odzwierciedlenie w trzech głównych blokach tematycznych Programu. Schemat (rys. 5) odzwierciedla przyjęty uogólniony zakres ramowy Programu, obejmujący: (i) analizę wstępną z wytycznymi kierunków działań podstawowych; (ii) analizę zasadniczą z wytycznymi i rekomendacją koniecznych działań; (iii) analizę i wytyczne odnośnie działań wspomagających.

W ramach poszczególnych bloków tematycznych wyszczególniono główne zadania (rys. 6), stanowiące ramowy zakres Programu, których realizacja pozwoli na stopniowe osiągnięcie przyjętego celu w zaproponowanym czasie. Efekty realizacji szczegółowych podzadań nieuwzględnionych na rys. 6 będą dostępne w formie map, opracowań i wytycznych w trakcie realizacji Programu i/lub pod koniec danego etapu.

Program przewiduje realizację poszczególnych bloków tematycznych, zadań i podzadań przez PWiKOCz we współpracy z AGH w Krakowie w zakresie nadzoru merytorycznego oraz konsultacji i wspomagania rozwiązywania problemów badawczych. Do współpracy zostaną także zaproszeni główni interesariusze wytypowani w trakcie realizacji Programu.

3.            Ocena zagrożenia jakości wód podziemnych z przeszłej/obecnej/przyszłej działalności rolniczej i przemysłowej

Podstawowym zadaniem w ramach tego bloku jest określenie, skąd (ogniska zanieczyszczeń), w jaki sposób (drogi migracji) i jakie zanieczyszczenia dostają się, bądź dostawać się mogą do eksploatowanych przez PWiKOCz warstw wodonośnych (receptor), a także wskazanie głównych zagrożeń na etapie ujmowania, przygotowania i dystrybucji wody do odbiorców. Dla zrozumienia uwarunkowań lokalnych w tym zakresie konieczne jest uwzględnienie:

• warunków krążenia wód podziemnych i migracji zanieczyszczeń;
• podatności eksploatowanych zasobów wód na zanieczyszczenia, z określeniem rejonów szczególnie wrażliwych;
• zmienności stężeń zanieczyszczeń w określonych miejscach przepływu;
• lokalizacji punktów infiltracji zanieczyszczeń z określeniem ich pochodzenia (antropogeniczne/ nieantropogeniczne).

Modelowanie numeryczne przepływu wód podziemnych i transportu mas realizowane obecnie przez AGH w Krakowie dla części północnej GZWP 326 (por. rys. 1) umożliwi analizę warunków krążenia wód i migracji zanieczyszczeń w rejonie eksploatowanych ujęć wód.

Analizy wyników badań fizyko-chemicznych próbek wody z: (i) eksploatowanych studzien (realizowane na bieżąco, przeglądowe); (ii) 30 otworów obserwacyjnych (element realizacji ZSGiO zasobów wodnych GZWP 326 – dwukrotnie w roku, kontrolne), prowadzone są stale przez Centralne Laboratorium Badania Wody i Ścieków oraz Wydział Produkcji Wody PWiKOCz. Szczególną uwagę skierowano na szczegółową analizę stężeń: azotanów, chromu, żelaza, manganu i bromków, których występowanie już obecnie wymaga działań naprawczych. W tym celu konieczna jest analiza wysokości stężeń i kierunków ich zmian (trendów) obejmująca jak najdłuższe okresy czasowe, co pozwoli na przedstawienie rekomendacji odnośnie adaptacji narzędzi monitoringu w celu kontroli jakości wód podziemnych.

Obszary podatne na infiltrację zanieczyszczeń w rejonie eksploatacji są już częściowo wyznaczone w ramach utworzonych 5 terenów ochrony pośredniej, obejmujących 11 z 18 ujęć PWiKOCz (48 z 55 studni ujmujących wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi). Jest to wynik niezbędnych działań ochronnych, które oceniono jako wymagające uszczegółowienia w Programie.

Zasadniczym elementem tego zadania będzie wykonanie mapy podatności wód podziemnych (MPWPd) na zanieczyszczenie dla obszarów, na których zlokalizowane są ujęcia wód (obszary JCWPd 98 i 99). Mapa stanowić będzie dla PWiKOCz źródło wiedzy o gradacji stopnia zagrożeń dla danych terenów objętych działalnością i dodatkowo m.in. podstawę do ewentualnej zmiany granic ustanowionych terenów ochrony pośredniej. Zostanie wykonana w skali 1:25 000 w programie ArcGis (ESRI) z wykorzystaniem metod DRASTIC [Aller i in. 1987] i MRT [Witczak 2005]. Wyznaczone zostaną graficznie obszary z oznaczeniami hierarchizującymi stopień zagrożenia – podatności na infiltrację zanieczyszczeń.

W przyszłości, po ustaleniu obszarów wymagających szczególnej ochrony zasobów wód podziemnych, zostaną wykonane mapy w większej skali – zależnej od zasadnego stopnia uszczegółowienia. Mapa będzie dodatkowo podstawą do analizy: (i) spływów powierzchniowych, jako zmiennych punktów infiltracji właściwej; (ii) studni chłonnych i wyrobisk naziemnych, jako obiektów potencjalnie intensyfikujących przenikanie zanieczyszczeń; (iii) inwestycji potencjalnie niebezpiecznych (oddziałujących lub mogących znacząco oddziaływać na środowisko) – zgodnie z możliwościami lokalizacyjnymi wynikającymi z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego rejonu eksploatacji PWiKOCz w odniesieniu do pozyskanej wiedzy o stopniu podatności wody podziemnej na zanieczyszczenia dla danego obszaru.

Mapa stanie się również narzędziem wspomagającym zwiększanie świadomości ekologicznej władz administracyjnych gmin rejonu częstochowskiego, przede wszystkim wchodzących w skład ZKGWiK (właściciel PWiKOCz). Dotyczy to przykładowo zarówno możliwych zmian w wydawaniu pozwoleń na lokalizację obiektów przemysłowych i przetwórczych (wskazanie potencjalnego – negatywnego oddziaływania na środowisko), jak i realizowania obowiązków własnych gmin w zakresie budowy infrastruktury kanalizacyjnej oraz zwiększenia zaangażowania w egzekwowaniu na mieszkańcach obowiązku podłączenia do istniejących systemów kanalizacji sanitarnej.

Na podstawie posiadanej przez PWiKOCz bazy danych – klientów/odbiorców – zostanie stworzona Baza Podmiotów Podwyższonego Ryzyka (BPPR). Prowadzący działalność gospodarczą są identyfikowani na podstawie numerów Polskiej Klasyfikacji Działalności, co pozwala określić jakie potencjalnie negatywne oddziaływanie na środowisko i zasoby wód podziemnych może mieć dany podmiot w wyniku awarii układu technologicznego, albo jakie substancje niebezpieczne może wprowadzać do środowiska świadomie lub nieświadomie. Znając rodzaj zanieczyszczenia oraz kierunki migracji wód można będzie korzystając z BPPR zawęzić krąg podmiotów zanieczyszczających środowisko oraz skrócić czas reakcji i podjęcia ewentualnych działań zapobiegawczych lub naprawczych.

Podręcznik wdrożeniowy „Planu Bezpieczeństwa Wody” (PBW) Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wskazuje konieczność oceny i zarządzania ryzykiem jako kluczowych elementów niezbędnych dla efektywnego zaopatrzenia ludzi w dobrej jakości wodę [Bertram i in. 2009]. Integracja powyższych elementów pozwoli na rozszerzenie PBW dla PWiKOCz o wytyczne w przypadku sytuacji awaryjnych wynikających np. z wycieków substancji niebezpiecznych z zakładów przemysłowych zaliczonych do stwarzających wysokie ryzyko zanieczyszczenia wód podziemnych na podstawie opracowanej i uzupełnianej na bieżąco BPPR.

Zostanie także przeprowadzona analiza i ocena efektywności dotychczasowych działań PWiKOCz w celu redukcji wymywania zanieczyszczeń do wód podziemnych, oczyszczania wody podziemnej/uzdatniania ujmowanej wody, w zakresie:

• realizacji wytycznych ZSGiO zasobów wodnych GZWP 326 [Malina i in. 2007];
• realizacji założeń opracowania: „Sterowanie eksploatacją wód podziemnych w celu ochrony zasobów ujęcia Łobodno przed zanieczyszczeniem azotanami” [Mizera 2010];
• funkcjonowania Stacji Usuwania Azotanów jako elementu Stacji Uzdatniania Wody (SUW) na ujęciu Wierzchowisko pod kątem efektywności oczyszczania ujmowanych wód podziemnych i oddziaływania na środowisko w latach 2006–2017; ocena pierwszego etapu (lata 2006–2012) wykazała pełną skuteczność jej działania [Malina i in. 2013];
• konieczności zabezpieczenia hałd odpadów zawierających związki chromu w kontekście ich powolnego rozprzestrzeniania się w wodach podziemnych GZWP 326N;
• efektywności wykorzystania funduszy unijnych na skanalizowanie regionu częstochowskiego i oceny wpływu programów pomocowych na ochronę wód podziemnych i ujęć wód.

Ostatnim zadaniem tego bloku tematycznego jest opracowanie narzędzi i instrumentów oraz rekomendacji dla wspomagania współpracy między interesariuszami w zakresie:

• identyfikacji głównych grup interesariuszy na terenie regionu częstochowskiego w zakresie zaopatrzenia w wodę i korzystania z wód podziemnych;
• budowy matrycy wzajemnych powiązań w formie określenia obowiązków/wymagań/powinności;
• określenia zasad współpracy między interesariuszami celem wspomagania wymiany informacji w zakresie kontrolnym (monitoring) i doradczym;
• wytycznych dla interesariuszy do wspomagania tworzenia BPPR.

Celem tego zadania jest w pierwszej kolejności zwiększenie świadomości podmiotów zależnych (formalnie lub nieformalnie) jako współtwórców równowagi środowiskowej regionu częstochowskiego. Pochodną tego działania ma być zmobilizowanie władz lokalnych do zintensyfikowania działań na rzecz ochrony środowiska – w tym zasobów wodnych, z których bezpośrednio (własne studnie kopane i głębinowe) i pośrednio (dystrybucja przez PWiKOCz) korzystają odbiorcy. Szczególnie ważne jest ograniczanie odprowadzania nieoczyszczonych ścieków do wód i do ziemi, co można ograniczyć m.in. poprzez bardziej efektywne egzekwowanie obowiązku podłączania nieruchomości do istniejącej infrastruktury kanalizacji sanitarnej.

4.            Ocena możliwości zapewnienia zaopatrzenia w wodę regionu częstochowskiego

PWiKOCz wykonuje prognozy i oceny zapotrzebowania na wodę w eksploatowanym obszarze w ujęciu wieloletnim. W formie sformalizowanej istnieje opracowanie: „Zapotrzebowanie wody na obszarze działania Związku Komunalnego w perspektywie do 2025 roku” [Franczyk, Mizera 2009]. Dokument jest aktualizowany co kilka lat i stanowi podstawę dla planowania inwestycji związanych z budową infrastruktury służącej ujmowaniu, uzdatnianiu i dystrybucji wody. Opracowanie zawiera analizę rozwoju mieszkalnictwa, rolnictwa i przemysłu oraz ogólne opisy uwarunkowań hydrogeologicznych w kontekście jakości i ilości wód ujmowanych przez 4 ujęcia podstawowe. Tematyka tego bloku stanowić będzie rozwinięcie powyższego opracowania, jednakże w ujęciu bardziej szczegółowym i kompleksowym, obejmując analizy dotychczasowych i możliwych w przyszłości działań ochronnych realizowanych przez PWiKOCz w celu zapobiegania zanieczyszczeniu rolniczemu/przemysłowemu wód podziemnych. W ramach bloku uwzględniono następujące zadania.

1. Przegląd i analiza:
2. ustanowionych granic terenów ochrony pośredniej pod kątem nowych zagrożeń, z uwzględnieniem: udostępnionego przez AGH w Krakowie modelu przepływu wód i migracji zanieczyszczeń w GZWP 326N, opracowanej MPWPd na zanieczyszczenia oraz zapisów ustawy Prawo wodne w zakresie konieczności wykonywania analiz ryzyka;
3. doświadczeń z postępowania organów administracyjnych wobec wykrywanych nielegalnych/niewłaściwie zabezpieczonych składowisk odpadów, w tym analiza sposobu nadzoru nad potencjalnymi zagrożeniami – pochodnymi odcieków;
4. prowadzonych działań edukacyjnych w ramach m.in. drzwi otwartych, obchodów Światowego Dnia Wody, prelekcji edukacyjnych.
5. Analiza działań kontrolnych (Dział Ochrony Środowiska PWiKOCz) w sprawie monitorowania gospodarki ściekowej podmiotów prowadzących działalność gospodarczą.
6. Analiza działań ZKGWiK w Częstochowie celem wykrywania zrzutów nieoczyszczonych ścieków do wód i ziemi. Szczególnym zainteresowaniem objęte będą m.in. kwestie celowo uszkadzanych zbiorników na nieczystości płynne oraz wykorzystywania do zrzutu ścieków nieczynnych studni kopanych i otworów studziennych.

Powyższy zakres badań ma wskazać stopień realizacji zadań wynikających z kompetencji danego podmiotu w zakresie ochrony zasobów wód podziemnych regionu częstochowskiego. Jest to kontynuacja zadania bloku nr 1 w zakresie oceny działań podjętych i zrealizowanych.

Na blok ten zakłada ponadto opracowanie wytycznych dla działań przyszłych:

• kontynuacja/rozszerzenie ZSGiO zasobów wodnych GZWP 326;
• kontynuacja/rozszerzenie opracowanego „Sterowania eksploatacją wód podziemnych w celu ochrony zasobów ujęcia Łobodno przed zanieczyszczeniem azotanami”;
• opracowywanie programów/instrukcji postępowania w przypadku stwierdzenia skażeń gleby/warstw wodonośnych; inne instrukcje/wytyczne wynikać będą z analizy potencjalnych i faktycznych zagrożeń związanych z działalnością firm i przedsiębiorstw w regionie częstochowskim (wg BPPR);
• rozszerzenie BPPR o firmy niebędące klientami PWiKOCz, a mogące mieć potencjalnie negatywny wpływ na środowisko – współpraca z instytucjami administracji publicznej i mieszkańcami regionu częstochowskiego.

Przewidziano ponadto analizę kosztów implementacji rozwiązań naprawczych i korygujących w zakresie eksploatowanych przez PWiKOCz wód podziemnych, w tym:

• działań prewencyjnych – propagowania dbałości o środowisko wśród mieszkańców regionu, poprzez m.in.: organizowanie akcji uświadamiających, opracowywanie broszur informacyjnych, prelekcje edukacyjne, których realizacją może zająć się PWiKOCz lub inni interesariusze, z rozpoznaniem możliwości ich dofinansowania na poziomie krajowym i unijnym;
• bezpośrednich działań technicznych:
• budowa stacji uzdatniania wody w perspektywie wynikającej z analiz trendów zmian stężeń zanieczyszczeń (blok 1);
• tworzenie tzw. barier ochronnych przeciwdziałających dopływowi zanieczyszczeń do ujęć na podstawie m.in. modelu numerycznego przepływu wód i transportu zanieczyszczeń w GZWP 326N;
• wykonania otworów obserwacyjnych w punktach wytypowanych na podstawie analizy modelu numerycznego przepływów wód podziemnych oraz MPWPd na zanieczyszczenia (blok 1).

Konieczne jest dodatkowo opracowanie przeglądu literatury pod kątem istniejących modeli funkcji kosztów i konkretnych działań ochronnych i naprawczych.

Efektem realizacji tego bloku tematycznego będzie opracowanie zestawu działań koniecznych do realizacji, a mających na celu zapewnienie odbiorcom regionu częstochowskiego ciągłość dostaw wody o najlepszej jakości, możliwej do uzyskania (w toku działań PWiKOCz i interesariuszy). Uwzględnione zostaną niezbędne działania prewencyjne, korygujące i naprawcze w opisanym zakresie.

5.            Działania techniczno‑organizacyjne, formalno-prawne i społeczno-ekonomiczne

Ten blok tematyczny obejmuje uwarunkowania i ramy – wynikających z przepisów prawa – działań i powinności, faktycznej ich realizacji, stopnia efektywności oraz możliwych zmian w kontekście ochrony zasobów wód podziemnych. Rozwiązania krajowe zostaną porównane do stosowanych w wybranych krajach UE dobrych praktyk oraz doświadczeń w realizacji działań ochronnych i naprawczych. Kryterium doboru stanowić będzie podobieństwo problemów jakie dotykają PWiKOCz w zakresie zanieczyszczeń antropogenicznych wód podziemnych.

Rozpoznaniu podlegać będą m.in.: stosowane systemy zarządzania zasobami wód podziemnych, dane w zakresie dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń dla wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi, metody tworzenia monitoringu i stref ochrony ujęć wód, dopuszczalne stężenia zanieczyszczeń w wodach zużytych (ścieki) i opadowych wprowadzanych do środowiska. Przewidziana jest analiza prawa UE w zakresie wymogów ochrony wód, doświadczeń wybranych krajów członkowskich odnośnie ochrony stanu chemicznego wód podziemnych oraz prowadzenia działań ochronnych (zapobieganie zanieczyszczeniu) oraz naprawczych (remediacja).

Dodatkowo dokonany zostanie przegląd istniejących narzędzi/modeli wspomagających podejmowanie decyzji dla potrzeb zarządzania zasobami oraz zagrożeniami związanymi z eksploatacją i zanieczyszczeniem wód podziemnych pod kątem możliwości ich adaptacji dla potrzeb PWiKOCz. W przypadku braku takiej możliwości planowane jest opracowanie własnego zestawu narzędzi/modeli w tym zakresie.

Identyfikacja interesariuszy i możliwości ich udziału w realizacji Programu, realizowane w bloku tematycznym nr 1, będzie kontynuowana celem określenia ich roli w działaniach politycznych, organizacyjnych i technicznych – tzw. multi-actor approach. Jest to funkcjonująca od 2014 roku w UE metoda angażowania grup interesariuszy dla osiągnięcia wspólnych celów i zapewnienia oczekiwanych korzyści. Przede wszystkim chodzi o rozwiązywanie realnych – istniejących – problemów oraz pogłębienie współpracy między grupami. Umożliwia wymianę doświadczeń oraz poszerzenie wiedzy o występujących problemach z uwzględnieniem odrębnych punktów widzenia.

Takie podejście uwzględnia nie tylko współpracę na poziomie lokalnym, ale zakłada też udział praktycznie każdego podmiotu, który może wnieść swoje doświadczenia i konkretną wiedzę praktyczną w celu rozwiązywania problemów efektywnego gospodarowania zasobami wód podziemnych. Określane są szczegółowe zadania dla każdego uczestnika/grupy, a także organizowane są warsztaty pozwalające na wymianę doświadczeń, w tym zacieśnianie współpracy między badaczami – naukowcami a praktykami.

Przykładowo, w trakcie realizacji Programu HZZWP widoczna jest konieczność szczególnej współpracy m.in. z następującymi podmiotami lokalnymi i krajowymi:

• Miejski Zarząd Dróg w Częstochowie (eksploatator infrastruktury związanej z gospodarką wodami opadowymi) – w zakresie spływów powierzchniowych, zlewni, planów inwestycyjnych, szczelności rurociągów;
• Państwowa Służba Hydrogeologiczna – aktualizacja danych o uwarunkowaniach hydro­geologicznych dla obszarów rejonu częstochowskiego (napływy do ujęć PWiKOCz);
• Izba Gospodarcza Wodociągi Polskie – wsparcie przy wprowadzaniu nowych zapisów prawnych celem poprawy ochrony zasobów wód podziemnych;
• uczelnie i ośrodki badawczo-naukowe – wymiana doświadczeń, wsparcie merytoryczne w realizacji badań, wspomaganie rozwiązywania problemów dotyczących ochrony i oczyszczania wód.

Efektem realizacji tego zadania będzie przegląd zakresu obowiązków interesariuszy realizujących zadania dla interesariuszy podstawowych oraz ocena uprawnionych jednostek administracyjnych w kontekście kontroli i efektywności prowadzonych działań korygujących, celem wskazania ewentualnych zmian poprawiających ich skuteczność.

Kolejnym zadaniem tego bloku będzie analiza potencjalnych barier formalno-prawnych pod kątem wskazania konieczności ewentualnych modyfikacji. W zależności od zakresu informacji uzyskanych w trakcie realizacji Programu HZZWP podjęta zostanie próba wyznaczenia ram dla potrzeb projektowania i oceny instrumentów politycznych oraz możliwość ich zastosowania przez PWiKOCz. W tym aspekcie konieczne wydaje się rozważenie nastepujacych zagadnień:

1. Zmian egzekwowania przez organy centralne realizacji obowiązków, jakie winny nadzorować organy lokalne, a wynikających z przepisów dotyczących obowiązków mieszkańców/przedsiębiorców w zakresie m.in.:
2. jakości ścieków odprowadzanych do wód i do ziemi, w tym sposób realizacji tych czynności;
3. studni głębinowych wykonywanych i eksploatowanych bez zezwoleń;
4. nadzoru na poborami wód z własnych studni głębinowych (przekroczenia wydobycia przypisanego do zwykłego korzystania z wód);
5. obowiązku podłączania do wybudowanej sieci kanalizacji sanitarnej (Dz.U.1996.132.622).
6. Zwiększenia nadzoru organów centralnych nad skutecznością działań lokalnych organów kontrolnych:
7. konieczność rozliczania z podjętych działań na wzór unijnych standardów przy dofinansowaniu przedsięwzięć – wymóg przedstawiania nie tylko wykazów prac zrealizowanych, ale również konkretnych efektów działań pochodnych – próba eliminacji/ograniczenia „niemocy urzędniczej”;
8. poszerzenie kompetencji celem zwiększenia możliwości działań w przypadku podmiotów odmawiających/utrudniających współpracy/ę;
9. wymóg przedkładania organom zgłaszającym nieprawidłowości raportów z podjętych działań.

Realizacja działań w ramach tego bloku tematycznego umożliwi również wskazanie sposobu wprowadzenia w życie wytycznych wynikających z Programu HZZWP.

6.            Oczekiwane rezultaty realizacji Programu

Program HZZWP, stanowiący odpowiedź na zapotrzebowania PWiKOCz w zakresie zintensyfikowania działań ochronnych ujmowanych poziomów wodonośnych, narażonych w wysokim stopniu na zanieczyszczenie, stworzy narzędzia umożliwiające połączenie trzech zasadniczych zagadnień: wykrywania, naprawy i zapobiegania zagrożeniom.

Funkcje zasadnicze Programu, to wytyczne i wspomaganie działań podmiotów na terenie regionu częstochowskiego w okresie wieloletnim dla poprawy nadzoru nad gospodarką wodną w zakresie zarządzania zasobami wód podziemnych przeznaczonymi do wykorzystania na cele spożycia przez ludzi.

Prowadzony i rozwinięty w oparciu o wytyczne Programu monitoring wraz z opracowaną i aktualizowaną na bieżąco Bazą Podmiotów Podwyższonego Ryzyka oraz Mapą Podatności Wód Podziemnych na zanieczyszczenia, stanowić będą narzędzie umożliwiające minimalizację czasu koniecznego do identyfikacji zagrożeń stanu ilościowego i chemicznego eksploatowanych zasobów wód podziemnych. Ich wykorzystanie wspomoże w istotnym stopniu działania mające na celu poprawę stanu istniejącego – zarówno doraźnie (instrukcje na wypadek skażeń wód), jak i perspektywiczne (prowadzenie działań edukacyjnych podmiotów lokalnych, mobilizacja organów administracji publicznej do efektywnego działania, zmiany prawne), celem poprawy dbałości o zasoby wód podziemnych eksploatowane przez PWiKOCz. Ten element jest również formą działań zapobiegawczych – poprzez wytworzenie nacisku/ów na efektywność działań narzuconych ramami obowiązków oraz zasadnych z punktu widzenia faktycznych powinności poszczególnych interesariuszy.

Możliwe wydaje się opracowanie uniwersalnego modelu działań dla holistycznego gospodarowania zasobami wód podziemnych celem zapewnienia zaopatrzenia w wodę teoretycznie dowolnego regionu. Przygotowany zestaw narzędzi/wytycznych może być rozpowszechniany celem wykorzystania przez inne podmioty prowadzące usługi zbiorowego zaopatrzenia w wodę. Stanowić to będzie element poprawy jakości i ochrony zasobów wód w ujęciu ogólnym – zarówno na terenie Polski, jak i UE.

Wybrane efekty realizacji Programu HZZWP stanowić będą również elementy wspomagające „Plan Bezpieczeństwa Wody” w PWiKOCz.

7.            Literatura

[1] Aller L., Bennett T., Lehr J.H., Petty R.J., Hackett G., 1987: DRASTIC – A standardized System for Evaluating Ground Water Pollution Potential Using Hydrogeologic Settings. US EPEA, Ada, Oklahoma.
[2] Bertram J., Corrales L., Davison A., Deere D., Drury D., Gordon B. Howard G., Rinehold A., Stevens M., 2009: Water safety plan manual: step-by-step risk management for drinking-water suppliers. World Health Organization, Geneva.
[3] EIP-AGRI Brochure Multi-actor projects. https://ec.europa.eu/eip/agriculture/en/publications/eip-agri-brochure-horizon-2020-multi-actor.
[4] Franczyk B., Mizera J., 2009: Zapotrzebowanie wody na obszarze działania Związku Komunalnego w perspektywie do 2025 roku (niepublikowane).
[5] Gorelick S., Chunmiao Z., 2015: Global change and the groundwater management challenge. Water Resources Research, 51: 3031–3051, doi: 10.1002/2014WR016825.
[6] Global Water Partnership (GWP), 2000. Integrated Water Resources Management. Global Water Partnership, Stockholm, Sweden.
[7] Klöve, B., Allan, A., Bertrand, G., Druzynska, E., Ertürk, A., Goldscheider, N., Henry, S., Karakaya N., Karjalainen T., Koundouri P., Kupfersberger H., Kvœmer J., Lundberg A., Muotka T., Preda E., Pulido-Velasquez M., Scjipper P., 2011: Groundwater dependent ecosystems. Part II. Ecosystem services and management in Europe under risk of climate change and land use intensification. Environmental Science and Policy, 14(7): 782-793, doi:10.1016/j.envsci.2011.04.005.
[8] Malina G., Kaczorowski Z., Mizera J., 2007: Zintegrowany system gospodarowania i ochrony zasobów wodnych GZWP 326. Wyd. Harit Krzysztof Bednarek, Częstochowa 2007.
[9] Malina G., Mizera J., Folwaczny M., Mazur A., 2013: Ocena pracy stacji usuwania azotanów na ujęciu Wierzchowisko. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 11: 430-436.
[10] Malina G., Mizera J., Kaczorowski Z., 2007: Gospodarowanie i ochrona zasobów wodnych GZWP 326 w rejonie eksploatacji Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Okręgu Częstochowskiego. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, czerwiec 2007.
[11] Margat, J., van der Gun J., 2013: Groundwater around the world: A geographic synopsis. CRC Press, London, U.K.
[12] Mikołajków J., Sadurski A (red.) 2017: Informator PSH – Główne Zbiorniki Wód Podziemnych w Polsce. PIG-PIB Warszawa.
[13] Mikołajków J., Węglarz D., Skrzypczyk L., Mordzonek G., 2017: Mapa głównych zbiorników wód podziemnych. PIG-PIB Warszawa.
[14] Projekt polityki wodnej państwa do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2016). Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2010.
[15] RDW, 2000: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE w sprawie ustanowienia ram działalności Wspólnoty w zakresie polityki wodnej. Dz. Urz. L 327 z 22.12.2000.
[16] Statut Związku Komunalnego Gmin ds. Wodociągów i Kanalizacji w Częstochowie, 2005. Obwieszczenie Wojewody Śląskiego z dnia 5 stycznia 2005 r. w sprawie ogłoszenia zmiany statutu Związku Komunalnego Gmin d/s Wodociągów i Kanalizacji, §7.
[17] Ustawa z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Dz.U. 1996 nr 132 poz. 622 – tekst ujednolicony.
[18] Ustawa z 20 lipca 2017 r. Prawo wodne. Dz.U. 2017 poz. 1566 – tekst ujednolicony.
[19] Witczak S. (red.), 2005: Mapa wrażliwości wód podziemnych na zanieczyszczenie 1:50 000, Arcadis Ekokonrem Sp. z o.o. Wrocław.

prof. dr hab. inż. Grzegorz Malina – Akademia Górniczo-Hutnicza

im. Stanisława Staszica w Krakowie, mgr inż. Marcin Folwaczny

Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Okręgu Częstochowskiego SA, Wydział Produkcji Wody

Źródło: Technologia Wody 4/2018