Korozja betonu w obiektach gospodarki ściekowej

Obecnie w Polsce budowane są systemy kanalizacji grupowej o coraz dłuższych przewodach ciśnieniowych, co powoduje długie czasy przetrzymywania ścieków w warunkach beztlenowych, bez możliwości ich odświeżania. Z kolei na terenie oczyszczalni ścieków przykrywa się obiekty, aby ograniczyć ich uciążliwość zapachową. Konsekwencją tych działań jest przyśpieszona korozja betonu. W artykule omówiono w sposób syntetyczny: czynniki powodujące korozję betonu, przewidywanie możliwości jej wystąpienia oraz metody przeciwdziałania.

1. Wstęp

Konstrukcje żelbetonowe są często stosowane w obiektach oczyszczalni ścieków. Natomiast w budowie sieci kanalizacji zewnętrznej beton stanowi ok. 30%, a w dużych miastach do 36% wszystkich rodzajów materiałów stosowanych w kanalizacji [1, 11]. Ze względu na małą odporność betonu na czynniki agresywne występujące w gospodarce wodno-ściekowej, tam gdzie jest to możliwe, zwłaszcza w materiałach stosowanych do budowy kanałów ściekowych, obserwuje się w Polsce znaczne zmniejszenie procentowego udziału kanałów wykonywanych z betonu i żelbetu na rzecz PCV. Oszacowano, że w USA suma kosztów ponoszonych z tytułu korozji w infrastrukturze wodnej i ściekowej w 2002 r. była na poziomie 36 miliardów USD. Stwierdzono również, że korozja powoduje utratę masy betonu i zdolności konstrukcyjnej, prowadząc do ostatecznego zniszczenia konstrukcji kanałów betonowych. Naprawa i wymiana uszkodzonych kanałów jest bardzo kosztowna. W Stanach Zjednoczonych roczne koszty z tego tytułu wynoszą około 14 miliardów dolarów [10].

Korozja betonu w kanałach ściekowych, a także w obiektach oczyszczalni ścieków, jest wypadkową różnych procesów – fizycznych, chemicznych i biologicznych – pomimo, że w uproszczeniu powszechnie nazywana jest mikrobiologiczną korozją betonu.

2. Czynniki powodujące korozję betonu

Pojęcia korozji i agresywności korozyjnej są często mylnie definiowane. Należy więc podkreślić, iż korozja oznacza stopniową zmianę technicznych właściwości materiału, prowadzącą do pogorszenia jego cech użytkowych, a w krańcowych przypadkach do całkowitego zniszczenia. Natomiast agresywność korozyjna, to zdolność niszczącego działania środowiska korozyjnego na dany materiał, zależna od rodzaju i intensywności czynników korozyjnych występujących w tym środowisku.

Przyczyny korozji betonu mogą być różne. Przeważnie następuje ona pod wpływem czynników zewnętrznych, działających w sposób chemiczny, fizyczny lub biologiczny, czasem przy współudziale wpływów mechanicznych. Niekiedy przyczyną niszczenia są niepożądane reakcje chemiczne zachodzące w samym betonie wskutek wadliwej jakości jego składników, np. współdziałania alkaliów zawartych w cemencie z kruszywem reaktywnym. Te przyczyny określa się mianem agresywności wewnętrznej.

Z ujemnych wpływów na beton, najbardziej powszechne i najlepiej zbadane są wpływy chemiczne. Dlatego też najwięcej informacji na ten temat można znaleźć w literaturze technicznej. W ostatnich latach pojawiło się bardzo dużo informacji również na temat korozji biologicznej [3, 4].

Analiza przyczyn korozji betonu jest przedmiotem licznych publikacji [12]. W praktyce jednak każdy układ beton—środowisko trzeba rozpatrywać indywidualnie. Często nie ma jednoznacznych reguł, które umożliwiałyby przewidywanie trwałości betonu w konkretnych warunkach eksploatacji. O wielkości zniszczeń i postępie korozji decydują cechy środowiska agresywnego, a więc stopień agresywności, stężenie czynników agresywnych, temperatura i sposób jego działania, a także cechy betonu, głównie zaś jego szczelność oraz odporność najbardziej wrażliwego składnika betonu, jakim jest stwardniały zaczyn cementowy.

W przypadku obiektów gospodarki ściekowej przyczyny te najczęściej nie występują jako pojedyncze, lecz w połączeniu z: czynnikami fizycznymi, mechanicznymi i biologicznymi.

W przypadku korozji betonu należy pamiętać o ogólnych zasadach:

• Każdy układ beton—środowisko należy rozpatrywać indywidualnie.
• Często nie ma jednoznacznych reguł, które umożliwiałyby przewidywanie trwałości betonu w konkretnych warunkach eksploatacji.
• O wielkości zniszczeń i postępie korozji betonu decydują:
  • cechy środowiska agresywnego, a więc stopień agresywności,
  • stężenie czynników agresywnych,
  • temperatura,
  • sposób działania środowiska agresywnego,
  • cechy betonu, głównie: szczelność oraz odporność najbardziej wrażliwego składnika betonu, jakim jest stwardniały zaczyn cementowy.

Najogólniej, czynniki powodujące korozję betonu można sklasyfikować jako:

• Czynniki zewnętrzne, działające w sposób chemiczny, fizyczny lub biologiczny, czasem przy współudziale wpływów mechanicznych.
• Agresywność wewnętrzną, gdy przyczyną niszczenia są niepożądane reakcje chemiczne zachodzące w samym betonie wskutek wadliwej jakości jego składników, np. współdziałania alkaliów zawartych w cemencie z kruszywem reaktywnym.

Najczęściej przyczyną korozji betonu są czynniki zewnętrzne, a szczególnie korozja chemiczna i biologiczna. W literaturze zjawiska korozji chemicznej betonu przy zetknięciu z wodą (ściekami) i rozpuszczonymi w niej składnikami klasyfikuje się zwykle jako korozję I, II lub III rodzaju. Jest to podział klasyczny stosowany w literaturze i w normach [7]:

• I rodzaj – polega na wymywaniu rozpuszczalnych składników z betonu, głównie wodorotlenku wapniowego (działanie wód miękkich);
• II rodzaj – obejmuje reakcje jonowej wymiany pomiędzy związkami wapnia a składnikami środowiska. W wyniku reakcji powstają nowe związki o małej wytrzymałości, niemające cech wiążących. Reakcje takie powodują: związki magnezu, kwasy (np. chlorki magnezowy lub amonowy, węglany i wodorotlenki alkaliczne, siarkowodór), oleje i tłuszcze;
• III rodzaj – dotyczy procesów, w wyniku których tworzą się i gromadzą w betonie słabo rozpuszczalne sole, które krystalizują i zwiększają objętość fazy stałej.

Klasyfikacja agresywności środowisk wodnych obejmuje agresywność:

• ługującą,
• ogólnokwasową,
• kwasowęglową lub węglanową,
• magnezową,
• siarczanową.

Jakkolwiek najgroźniejsza jest agresywność siarczanowa, tym niemniej należy pamiętać również o pozostałych rodzajach agresywności. Szczegółowe dane dotyczące wszystkich wymienionych czynników można znaleźć w pracy M. Gruener: Korozja i ochrona betonu [7].

3. Korozja siarczanowa

Korozja siarczanowa może przebiegać w różny sposób, w zależności od stężenia siarczanów w ściekach, jak również ilości glinianów w betonie. Według W. W. Kinda rozróżnia się trzy odmiany korozji siarczanowej [7]:

• siarczanowo-glinianową (etryngitową) dominującą przy mniejszych stężeniach siarczanów (do 1000 mg SO4/l);
• etryngitowo-gipsową, zachodzącą przy większej zawartości siarczanów (ponad 1000 mg SO4/l);
• gipsową – przy bardzo dużych ilościach siarczanów.

Przebieg korozji pod wpływem różnych siarczanów jest różny. Anionem reagującym ze składnikami uwodnionego cementu jest zawsze jon siarczanowy SO₄^-2, kationem mogą być różne metale, jak Na⁺, K⁺, Ca^2+, Mg²⁺, Zn²⁺, Fe²⁺, Al³⁺, Cr³⁺ lub jon amonowy NH₄.

3.1 Siarka i związki siarki

Ze względu na to, że siarka występuje w licznych stopniach utleniania, przechodzenie jednych związków siarki w inne jest powszechne i polega na ich przemianach energetycznych (utlenianiu i redukcji). Z punktu widzenia korozji betonu i żelbetu istotne znaczenie ma utlenianie siarki elementarnej oraz siarkowodoru i dwutlenku siarki do kwasu siarkowego bądź siarczanów. Działanie siarki w innych postaciach, np. związanej w substancjach organicznych (dwusiarczek węgla, merkaptany itp.), staje się niebezpieczne w odniesieniu do betonu wtedy, gdy wskutek procesów wtórnych powstaje siarkowodór, kwas siarkowy lub siarczany.

3.2 Siarkowodór H₂S

Siarkowodór jest słabym kwasem. Z metalami tworzy sole — siarczki. Zarówno siarkowodór, jak i siarczki, w których siarka występuje w najniższym stopniu utleniania (^2-), zdolne są do reakcji utleniania i przechodzą w kwas siarkawy i siarkowy. Dlatego wszelkie środowiska wodne lub gazowe zawierające H₂S mogą powodować korozję kwasowo-siarczanową betonu (np. ścieki komunalne czy przemysłowe).

Działanie siarkowodoru wykazuje analogię do działania słabych kwasów, np. kwasu węglowego. Reagując z wodorotlenkiem wapniowym obecnym w betonie tworzy dość trudno rozpuszczalny siarczek wapniowy CaS. Przejściowo tworzy się łatwo wymywany kwaśny siarczek wapniowy Ca(HS)₂, który nie ma właściwości wiążących i powoduje zmniejszenie wytrzymałości betonu. Przy utlenieniu H₂S lub CaS, ewentualnie przy współudziale bakterii, może dochodzić do korozji siarczanowej lub kwasowo-siarczanowej.

3.3 Siarczki

Negatywny wpływ na beton mają również siarczki. Siarczki są to sole kwasu siarkowodorowego. Utleniają się łatwo i tworzą siarczany. Siarczki alkaliczne są rozpuszczalne w wodzie, natomiast siarczki metali ciężkich – nierozpuszczalne.

W stosunku do betonu siarczki są zawsze niebezpieczne w związku z łatwą ich przemianą w siarczany i powodowaniem korozji siarczanowej. Są także niebezpieczne w stosunku do stali zbrojeniowej.

4. Czynniki biologiczne

Na czynniki biologiczne składają się procesy spowodowane głównie przez działalność mikroorganizmów. W gospodarce ściekowej korozją mikrobiologiczną zagrożony jest głównie beton i żelbet. Korozja ta występuje, gdy wskutek metabolizmu bakterii lub innych organizmów wytwarzają się szkodliwe czynniki chemiczne. Największym zagrożeniem dla konstrukcji betonowych są bakterie redukujące siarczany.

4.1 Mechanizm korozji biologicznej

4.1.1 Etap I

Korozję na powierzchni betonu wywołaną kwasem siarkowym pochodzenia mikrobiologicznego odkrył w 1945 r. Parker. Kwas siarkowy był produktem utleniania zredukowanych, nieorganicznych związków siarki (S^-2; S^o; S₂O₃^-2; SO₃–²) przez populację bakterii z rodzaju Thiobacillus. Biogenezę kwasu siarkowego, który jest głównym sprawcą korozji betonu w systemie kanalizacji ściekowej wykazano w późniejszych pracach [5, 6].

Mechanizm korozji betonu zakłada, że głównym źródłem biogenezy kwasu siarkowego jest siarkowodór (H₂S) produkowany przez bakterie redukujące siarczany z rodzaju Desulfovibrio. Bakterie te są typowymi beztlenowcami i najczęściej żyją w środowisku ściekowym na dnie kanałów. Do wzrostu wymagają obecności związków organicznych jako źródła węgla do budowy komórek (wskaźnikami związków organicznych jest BZT₅ i ChZT) oraz siarczanów jako źródła energii. Przy niskim stężeniu siarczanów, poniżej 1 mg/dm3 SO₄^-2–S proces redukcji siarczanów nie przebiega. Natomiast przebiega nawet przy niewielkim stężeniu siarczanów w ściekach, np. przy 70 mg/dm³, wg reakcji:

SO₄^-2 + 8 H⁺ + 8e^– —> S^-2 + 4 H₂O

4.1.2 Etap II

Jednocześnie z procesem redukcji siarczanów przebiega proces rozkładu złożonej substancji organicznej do prostych związków typu lotnych kwasów tłuszczowych z wyjątkiem octanów.

Poza opisaną desulfurikacją, źródłem siarkowodoru są także aminokwasy siarkowe, które uwalniają go w procesie fermentacji beztlenowej. Wytwarzanie siarkowodoru jest ważnym etapem w procesie korozji. Oddziaływanie korozyjne może występować już przy stężeniu siarkowodoru w ściekach wynoszącym 0,5 mg/dm³. W zależności od temperatury, a także turbulencji ścieków do przestrzeni gazowej kanału, w którym płyną, przedostaje się siarkowodór, który, zwłaszcza na zwilżonych powierzchniach betonu, rozpuszcza się i staje się substratem (źródłem energii) dla bakterii zdolnych do utleniania zredukowanych, nieorganicznych związków siarki, takich jak S^-2 lub S, do kwasu siarkowego. Są to populacje bakterii z rodzaju Thiobacillus, a szczególnie bakterii Thiobacillustiooxidans, dla których optimum wzrostu przypada przy odczynie pH od 2 do 3. Mikrobiologiczna generacja kwasu siarkowego przebiega zgodnie z reakcją:

2 S^-2(S^o) + 2 H₂O + O₂ —> 2 H₂SO₄

4.1.3 Etap III

Obecność kwasu siarkowego na powierzchni betonu powoduje jego destrukcję w rezultacie reakcji chemicznej pomiędzy kwasem siarkowym a węglanem wapniowym. Czynnikiem powodującym kruszenie betonu jest dwutlenek węgla uwalniany w reakcji:

CaCO₃ + H₂SO₄ —> CaSO₄ + ↑CO₂ + H₂O

Generalnie, szybkość mikrobiologicznej redukcji siarczanów zawartych w ściekach zależy od stosunku wartości ChZT do stężenia siarczanów, lub stosunku węgla pierwiastkowego, tj. wartości OWO (ogólnego węgla organicznego), do siarki siarczanowej S_SO4 [mg S/dm³], a nie od ich wartości bezwzględnych [5, 6, 8]. W związku z tym, w analizie zarówno na etapie przewidywania możliwości wystąpienia tego typu korozji, jak i w określaniu skutków jej działania należy ten fakt wziąć pod uwagę.

Na rys. 1 przedstawiono schematycznie przedstawiany w literaturze graficznie schemat przebiegu korozji biologicznej w kanalizacji. Natomiast rys. 2 i 3 ilustrują skutki jej wystąpienia, odpowiednio w kanalizacji i w reaktorze biologicznym z osadem czynnym (komora anoksyczna, która została przykryta).

5. Czynniki sprzyjające korozji biologicznej siarczanowej

W przypadku kanalizacji i przepompowni ścieków, czynnikami sprzyjającymi korozji są [16]:

• rodzaj ścieków/osadów ściekowych (zależy to od zawartości substancji organicznych łatwo rozkładalnych);
• natężenie przepływu ścieków;
• czas przebywania ścieków w warunkach bez dostępu tlenu;
• ilość dostarczanego powietrza (tlenu);
• turbulencja w kanalizacji, np. studzienki opadowe, duże spadki i przepompownie, co powoduje uwalnianie H2S do atmosfery w kanałach i studzienkach;
• potencjał redoks (warunki sprzyjające gdy jest poniżej –150 mV).

W takich przypadkach powstający gazowy siarkowodór (H₂S) jest zamieniany do kwasu siarkowego(H₂SO₄) z udziałem bakterii Thiobacillus, które występują na powierzchniach betonowych nad płynącymi ściekami. Wówczas nawet niskie stężenie H₂S w gazie może doprowadzić do nieoczekiwanie wysokich stężeń kwasu siarkowego na powierzchni elementów, które generują wartości odczynu pH około 1÷2.

Natomiast w przypadku obiektów oczyszczalni ścieków, czynnikami sprzyjającymi korozji są:

• hermetyzacja obiektów;
• nieefektywna wymiana gazu usuwanego spod przykrycia obiektów;
• niska jakość konstrukcji betonowych (i żelbetu);
• niezgodna z normami nasiąkliwość betonu;
• nieprawidłowe wykonanie zabezpieczeń materiałami chroniącymi beton przed działaniem agresywnego środowiska.

6. Przewidywanie możliwości wystąpienia korozji betonu

Ponieważ w Polsce dopiero od kilku lat literatura omawia problemy związane z zagniwaniem ścieków i do niedawna nie notowano zbyt częstych przypadków przyśpieszonej korozji betonu, stąd brak jest w tym zakresie doświadczeń praktycznych. Jednocześnie, istniejąca literatura techniczna nie wskazuje jednoznacznie jak należy projektować np. długie rurociągi tłoczne oraz jak przeciwdziałać w takich przypadkach zagniwaniu ścieków i negatywnemu działaniu siarkowodoru. Natomiast informacje na temat mogących wystąpić problemów związanych z długimi rurociągami tłocznymi można znaleźć w literaturze zachodniej albo w tłumaczeniach tej literatury na język polski [2, 15, 16].

Z danych zawartych w literaturze niemieckiej wynika, że [16]:

• ścieki bytowo-gospodarcze przechodzą w fazę beztlenową już po ok. 2÷4 godzinach od momentu odcięcia dopływu tlenu;
• bakterie siarkowe rozmnażają się z dużą intensywnością, powodując zagniwanie ścieków;
• ilość siarczków powstająca w przewodzie tłocznym jest wprost proporcjonalna do wartości BZT5, stężenia siarczanów i temperatury, a odwrotnie proporcjonalna do prędkości wypływu ścieków z przewodu tłocznego;
• jeżeli stężenie siarczków nie przekroczy wartości granicznej wynoszącej 1,5 mg S/l wówczas nie trzeba podejmować żadnych środków zaradczych (stąd przykładowo wg Rozporządzenia Ministra Budownictwa z 14 lipca 2006 r. [14] wartość ta w ściekach przemysłowych odprowadzanych do kanalizacji może wynosić 1,0 mg S/l);
• na podstawie eksploatacji istniejących już instalacji ściekowych stwierdzono, że w ściekach komunalnych przebywających w przewodzie tłocznym w warunkach beztlenowych do pojawienia się problemów z siarkowodorem dochodzi w ciągu ok. 4÷8 h w przewodzie ze ściekami z kanalizacji ogólnospławnej.

Generalnie uważa się, że w ściekach komunalnych przebywających w przewodzie tłocznym w warunkach beztlenowych do pojawienia się problemów z siarkowodorem dochodzi w ciągu [16]:

• ok. 2÷5 h w przewodzie ze ściekami komunalnymi (przy kanalizacji rozdzielczej);
• ok. 4÷8 h w przewodzie ze ściekami z kanalizacji ogólnospławnej.

7. Szacowanie niebezpieczeństwa powstawania siarczków w przewodach tłocznych

Projektując układy tłoczne można przewidywać powstanie zwiększonej zawartości siarczków, korzystając z podanych poniżej wzorów, uwzgledniających ciągłą albo przerywaną prace pomp [16].

Obliczenia zawartości siarczków w przewodzie tłocznym przy ciągłej pracy pomp:

G_s = 0,573 · 10^-6 · (l/D) · (BZT₅)^0,8 · (SO₄)^0,4 · 1,139^{(t – 20)}

Obliczenia zawartości siarczków w przewodzie tłocznym przy przerywanej pracy pomp:

G_s-i.M. = 0,406 · (l/D) · (5,07^v/3,281 · ʋ’) · (BZT₅)^0,8 · (SO₄)^0,4 · 1,139^(t–20)

G_s – zawartość siarczków w ściekach podczas ciągłej pracy pomp w miejscu wypływu ścieków z przewodu tłocznego o średnicy D [m] i długości l [m], podana w mg/l,

G_s-i.M. – zawartość siarczków w ściekach podczas przerywanej pracy pomp w miejscu wypływu ścieków z przewodu tłocznego o średnicy D [m] i długości l [m], przy średniej prędkości ścieków w przewodzie ʋ [m/s], podana w mg/l,

BZT₅ – biochemiczne zapotrzebowanie na tlen [mg O₂/l],

SO₄ – zawartość siarczanów [mg SO₄/l],

t – temperatura,

ʋ – prędkość wypływu ścieków z przewodu tłocznego podczas ciągłej pracy pomp [m/s],

ʋ’ – prędkość wypływu ścieków z przewodu tłocznego podczas ciągłej pracy pomp [m/s].

Jeżeli obliczone w ten sposób stężenie siarczków w ściekach nie przekroczy wartości granicznej, wynoszącej 1,5 mg S/l, wówczas nie trzeba podejmować żadnych środków zaradczych. Natomiast jeżeli wartość ta będzie przekroczona, to w komorze rozprężnej występuje zagniwanie ścieków. Wówczas, aby przeciwdziałać temu niekorzystnemu zjawisku, mnożna[16]:

• Uzupełnić pompownię w instalację do napowietrzania ścieków albo dawkować sole żelaza w celu związania siarkowodoru (np. PIX).
• Zastosować instalację do płukania przewodu tłocznego.
• Ocenić stabilność współpracy pomiędzy instalacją pomp a instalacją do napowietrzania ścieków i płukania przewodu tłocznego.
• Zmienić sposób tłoczenia ścieków (np. wprowadzić pneumatyczną pompownię ścieków).

Jeżeli powyższe nie jest możliwe, albo nie przyniosło oczekiwanego skutku, wówczas można przeciwdziałać poprzez [13]:

• Zastosowanie specjalnych cementów o podwyższonej odporności na czynniki chemiczne (glinowych), gdzie głównym składnikiem są gliniany wapnia.
• Zastosowanie dodatku polimerów do cementów (np. kopolimer styrenowo-akrylowy, polimer styrenowo-butadienowy).
• Zastosowanie powłok i wykładzin na powierzchni rur betonowych odpornych na działanie kwasu siarkowego.
• Rozważenie zastosowania biocydów albo metali (Ni – jako inhibitor rozwoju bakterii) itp.

8. Wnioski

1. Konstrukcje żelbetonowe są najczęściej stosowanym materiałem do budowy obiektów oczyszczalni ścieków oraz stosowanych na ich terenie kanałów łączących poszczególne obiekty. Natomiast w budowie sieci kanalizacji zewnętrznej beton stanowi ok. 30%, a w dużych miastach do 36% materiałów.

2. Korozja betonu w obiektach gospodarki ściekowej jest zjawiskiem złożonym, stąd należy ją rozważać na wszystkich etapach inwestycji, tzn.: projektowania, wykonawstwa i eksploatacji.

3. Stosując kanalizację grupową należy stosować przewody kanalizacyjne oraz studzienki z materiałów, które są odporne na działanie produktów rozkładu materii organicznej powstających w warunkach beztlenowych (siarkowodoru, kwasu siarkowego), takich jak tworzywa sztuczne, gdyż beton nie gwarantuje odpowiedniej odporności na działanie czynników agresywnych.

4. Stosując beton jako materiał, zarówno w kanalizacji jak i w obiektach oczyszczalni ścieków, należy:

• stosować beton o zwiększonej odporności na czynniki agresywne;
• stosować wykładziny ochronne z tworzyw sztucznych (licząc się z faktem, że są one zabezpieczeniem betonu jedynie na kilka lat);
• zarówno w kanalizacji, jak i zhermetyzowanych obiektach oczyszczalni, należy zapewnić odpowiednią wymianę powstających gazów, aby nie dopuszczać do gromadzenia się nadmiernej ilości siarkowodoru.

5. Szybkość mikrobiologicznej redukcji siarczanów zawartych w ściekach, zależy od stosunku wartości ChZT wyrażonego umownym stężeniem do stężenia siarczanów, lub stosunku węgla pierwiastkowego, tj. wartości OWO do siarki siarczanowej SSO4, a nie od ich wartości bezwzględnych.

9. Literatura

1. Bylka H., Dymaczewski Z., Harasymowicz E., Jaroszyński T.: Wodociągi i kanalizacja w Polsce – tradycja i współczesność. Poznań–Bydgoszcz 2002.
2. Dobór urządzeń systemu AWA-AEROB do napowietrzania ścieków w rurociągu tłocznym. Materiały pomocnice firmy Corol Spółka z o.o.
3. Dąbrowski W.: Zwalczanie zapachów i korozji siarczanowej w kanalizacji. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 2001, nr 3, s. 95-99.
4. Dohnalik K., Golec J.: Korozja w urządzeniach wodociągowych i kanalizacyjnych (poradnik). Agencja Wydawnicza Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej.
5. Domka F., Gąsiorek J.: Investigation on the microbial reduction of sulfates. Acta MicrobiologicaPolonica, ser. B, vol.7(24), no 1, 61-72, 1975.
6. Gąsiorek J., Domka F.: Effect of the concentration of available carboncompounds on the microbial reduction of sulfates, Acta Microbiologica Polonica, ser. B, vol. 7(24), no 2, 97-101, 1975.
7. Gruener M.: Korozja i ochrona betonu. Arkady, Warszawa 1983.
8. Jaroszyński T.: Ekspertyza techniczna wpływu ścieków nieoczyszczonych na przyśpieszoną korozję kanałów i studzienek znajdujących się na dopływie do oczyszczalni oraz studzienek i zbiornika buforowego na terenie Oczyszczalni Ścieków, 2003.
9. Jasiczak J.: Ekspertyza dotycząca Bioreaktorów na LOŚ w Poznaniu, Seminarium BASF „Ochrona zbiorników w oczyszczalniach ścieków”, 22-23 marca 2018 r.
10. Jiang G., Keller J., Bond P.L., Yuan Z.: Predicting concrete corrosion of sewers using artificial neural network. Water Research 92 (2016), 52-60.
11. Kwietniewski M.: Awaryjność infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej w Polsce w świetle badań eksploatacyjnych. XXV Konferencja Nauk.Tech. Awarie budowlane 2011. Międzyzdroje, 24-27 maja 2011 r.
12. Lens P., Hulshoff Pol L.: Enviromental Technologies to Treat Sulfur Pollution. IWA PubliZaopatrshing, London 2000.
13. PN-80\B-01800: Antykorozyjne zabezpieczenia w budownictwie. Konstrukcje betonowe i żelbetowe. Klasyfikacja i określenie środowisk.
14. Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych. Dz.U. nr 136 poz.964 z dnia 28.07.2006. (tekst jednolity z dnia 25 października 2016 r. Poz. 1757. Obwieszczenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 28 września 2016 r.)
15. STRATE AWAaerob – materiały informacyjne firmy STRATE dotyczące doboru urządzeń systemu AWA-AEROB do napowietrzania ścieków w rurociągu tłocznym. Dostępne w firmie Corol Spółka z o.o.
16. Weismann D.: Komunalne przepompownie ścieków. Wyd. I, Wyd. Seidel-Przywecki, Warszawa 2001.

dr inż. Tymoteusz Jaroszyński, Politechnika Poznańska, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska
dr inż. Łukasz Jaroszyński, Badania i Analizy Techniczne w Zakresie Ochrony Środowiska

Źródło: Forum Eksploatatora 4/2019