Jeziora Mazurskie – problem zanieczyszczenia

1. Wprowadzenie

Na obszarze Polski można wskazać kilka krain geograficznych, w których występują duże skupiska jezior. Są to pobrzeża charakteryzujące się spokojną rzeźbą powierzchni i niewielkim wzniesieniem ponad poziom morza, urozmaicone pod względem krajobrazowym pojezierza o młodoglacjalnej rzeźbie, rozległe i wcięte w podłoże pradoliny wykorzystywane przez współczesną sieć hydrograficzną oraz liczne równiny (np. Gryficka i Nowogardzka w północno-zachodniej części pasa pojezierzy, Torzymska i Gorzowska na zachodzie, Wrzesińska i Kościańska na południu, czy Łęczyńsko-Włodawska na wschodzie). Analizując położenie tych regionów na tle mapy hipsometrycznej, łatwo zauważyć, że obszary występowania jezior związane są przede wszystkim z nizinną częścią Polski, czyli z obszarami należącymi do dwóch wielkich prowincji podziału regionalnego Europy, a mianowicie do Niżu Środkowoeuropejskiego i Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Szczególnym zainteresowaniem turystycznym cieszą się Warmia i Mazury. Mazury są częścią Pojezierza Mazurskiego, które charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu z licznymi jeziorami polodowcowymi. To aż 2600 jezior, 8 parków krajobrazowych i ponad 100 rezerwatów przyrody [1-3]. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (KWJM lub WJM) to raj dla żeglarzy, amatorów sportów wodnych, miłośników pływania i wędkarzy. Na Mazurach znajduje się największe jezioro w Polsce. To oczywiście Śniardwy, o powierzchni aż 113,8 km2. W Krainie Wielkich Jezior leży również najdłuższe jezioro w Polsce, czyli Jeziorak, którego długość to ok. 27,45 km. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich to miejsce szczególne. Niestety, większość osób korzystających z walorów Mazur swoim codziennym działaniem bezpośrednio wpływa na wzrost zanieczyszczenia Krainy Wielkich Jezior Mazurskich [4].

2. Jeziora – źródła zanieczyszczeń

Funkcjonowanie obiektów hydrograficznych jest ściśle uzależnione od zasilania wodami pochodzącymi ze zlewni [5]. Sposób użytkowania zlewni może mieć decydujący wpływ na ilość i rodzaj zanieczyszczeń dostarczanych do wód powierzchniowych i podziemnych, natomiast rzeki i strumienie stanowią medium, przenoszące wszelkie substancje z obszaru zasilania do mis jeziornych będących lokalną bazą drenażu. W tak funkcjonującym systemie hydrograficznym jeziora są elementem najbardziej narażonym na degradację, więc należy je traktować jako bardzo czuły wskaźnik, informujący badacza o stanie środowiska naturalnego. Te cenne z punktu widzenia ochrony środowiska obiekty należy wnikliwie badać i skrupulatnie chronić, zwracając uwagę nie tylko na misę jeziorną, ale także na zlewnię i jej system drenażu.

Wody rzek i jezior są w różnym stopniu zanieczyszczone, mają odmienny skład chemiczny, zróżnicowaną koncentrację zawiesin – żywych organizmów planktonowych, martwej materii organicznej i zawiesiny mineralnej oraz różnią się wieloma innymi czynnikami. Dla biologów i służb ochrony przyrody najważniejszym kryterium oceny jakości wody jest możliwość bytowania w niej trwałych, bogatych w gatunki, zespołów organizmów wodnych, w szczególności tych, które charakteryzują się wysoką wrażliwością na deficyt rozpuszczonego tlenu oraz na obecność substancji toksycznych.

Monitoring jakości wód jest jednym z podsystemów państwowego monitoringu środowiska prowadzonego przez Inspekcję Ochrony Środowiska. Większość obecnie dostępnych raportów przygotowana została w oparciu przepisy obowiązujące w latach 2016-2019 [4]. Państwowy monitoring środowiska (PMŚ) jest podstawowym źródłem danych i informacji o stanie środowiska w Polsce (art. 23 ust. 3 ustawy z 20 lipca 1991 roku o Inspekcji Ochrony Środowiska Dz. U. z 2018 r. poz. 1471).

Obowiązek badania i oceny jakości wód powierzchniowych w ramach państwowego monitoringu środowiska wynika z art. 349 ustawy z 20 lipca 2017 r. Prawo wodne [6, 7]. W 2018 r. badania jakości wód powierzchniowych w zakresie elementów biologicznych, fizykochemicznych, chemicznych (w tym substancji priorytetowych w matrycy wodnej) należały do kompetencji wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. W zakresie obowiązków wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska było również prowadzenie obserwacji elementów hydromorfologicznych na potrzeby oceny stanu ekologicznego. Zgodnie z ustawą Prawo wodne, realizacja monitoringu wód powierzchniowych ma na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych na potrzeby planowania w gospodarowaniu wodami i oceny osiągnięcia celów środowiskowych przypisanych jednolitym częściom wód powierzchniowych (jcwp) (oddzielnym i znaczącym elementom wód powierzchniowych, w tym takim jak między innymi jeziora i cieki wodne).

W 2018 roku Główny Inspektorat Ochrony Środowiska przeprowadził badania 50 jezior województwa warmińsko-mazurskiego, co stanowi 16% ogólnej liczby jcwp jezior w województwie. Ocenę stanu i potencjału ekologicznego przeprowadzono dla 43 jezior. Wyniki tej oceny przedstawiono na rys. 1. Badane substancje (3.6), to: bromowane difenyloetery, heksachlorobenzen, heksachlorobutadien, rtęć i jej związki, dikofol, kwas perfluorooktanosulfonowy i jego pochodne (PFOS), dioksyny i związki dioksynopodobne, heksa­bromo­cyklo­dodekan (HBCDD), heptachlor i epoksyd heptachloru, ­fluoranten, benzo(a)piren [4, 8-9].

Ocena stanu i potencjału ekologicznego uwzględnia elementy biologiczne (fitoplankton, fitobentos, makrofity i ichtiofaunę) oraz fizykochemiczne. Elementy biologiczne ocenia się w 5-stopniowej skali od I do V klasy. W 6 jeziorach (14% ocenianych jezior) elementy biologiczne wskazywały na dobry stan ekologiczny (rys. 2).

Wśród elementów biologicznych o obniżonej klasyfikacji wód najczęściej decydował fitoplankton. Elementy fizykochemiczne mają znaczenie wspierające dla oceny biologicznej – mogą obniżyć ocenę stanu ekologicznego. Wśród wskaźników fizykochemicznych na obniżoną klasyfikację najczęściej wpływały przezroczystość wód oraz nasycenie hypolimnionu tlenem – stężenie tlenu nad dnem latem, a w dalszej kolejności stężenie fosforu ogólnego. Klasyfikację stanu i potencjału ekologicznego osobno dla jcwp naturalnych i silnie zmienionych przedstawiono na rys. 3 i 4 [8-10].

W 31 jeziorach, spośród badanych w 2018 roku, wykonano ocenę stanu chemicznego. 20 jcwp jeziornych uznano za wody o dobrym stanie chemicznym (rys. 5 i 6).

Wypadkową oceny stanu i potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego jest ogólna ocena stanu jcwp (ojcwp). Taką ocenę wykonano dla 41 jezior badanych w 2018 roku. Dla prawie wszystkich zbadanych jezior stan ojcwp określono jako zły – stanowi to ponad 12% wszystkich jcwp w województwie. Tylko dla dwóch jezior stan jcwp oceniono jako dobry (rys. 7 i 8) [10].

W analizowanym raporcie, niestety, nie uwzględniono wyników badań wykonanych na zlecenie Lokalnej Grupy Działania „Mazurskie Morze” przez prof. dr. hab. Ryszarda J. Chrósta, przy udziale dr. hab. Waldemara Siudy z Zakładu Ekologii Mikroorganizmów Instytutu Botaniki Uniwersytetu Warszawskiego, które dotyczyły stanu jakości wód oraz zagrożeń eutrofizacyjnych dla jezior w południowej części kompleksu Wielkich Jezior Mazurskich odprowadzających wodę do Jeziora Śniardwy [2].

3. Problemy – czyli jak żeglarze radzą sobie z zanieczyszczeniami

Mazurskie jeziora przeżywają od kilku lat prawdziwe oblężenie turystów. Fundacje ekologiczne biją na alarm, bo problem zanieczyszczenia Krainy Wielkich Jezior Mazurskich nieczystościami z jachtów jest coraz poważniejszy. Tylko w tym sezonie, po Mazurach pływało 16 tysięcy jachtów, czyli około 80 tysięcy osób. Niestety, większość z nich nieczystości zrzucało wprost do wody. Jak donoszą media, problemem jest dostęp do portów, które oferują odbiór fekaliów z przenośnych toalet chemicznych. Na 161 mazurskich portów, takich miejsc jest blisko 50. Zaledwie 16 ekomarin ma pompy do opróżniania zbiorników z większych jachtów, ale i tam kolejek brak. Jak to możliwe…?

W powszechnej świadomości brak jest też wiedzy o jeszcze jednym elemencie standardowego wyposażenia jachtu, a dokładnie o jego szkodliwym wpływie na środowisko i organizmy w nim żyjące. Tym „cichym zabójcą” jest powszechny na śródlądowych jachtach – zlew. Skoro jest, to się go używa. Pół biedy, jeżeli tylko do opłukania kubka po herbacie. Niestety wiara w „biodegradowalne” środki czystości jest równie powszechna, co fałszywa i jakże zarazem wygodna dla naszego sumienia. Tymczasem, w myśl obowiązujących w Polsce przepisów o ochronie środowiska, każde urządzenie sanitarne, nie tylko WC, powinno być podłączone na jachcie w sposób uniemożliwiający odprowadzenie powstałych nieczystości wprost do wody. Jachty i powstające tam nieczystości to tylko jeden z czynników, które należałoby zgłębić i uregulować prawnie, tak, aby wyeliminować ich szkodliwe działanie na środowisko.

Jednak we wcześniej cytowanym już opracowaniu prof. Chrósta [2], zwrócono uwagę, że bezpośredni wpływ na jakość wód jezior mają zanieczyszczenia przedostające się do nich z marin, jak również odcieki z niedoczyszczonych ścieków z oczyszczalni (odprowadzane do wód podpowierzchniowych jezior). Powodują one silną eutrofizację wód powierzchniowych badanych jezior. Indeks stanu troficznego jezior (zaproponowany przez Carlsona [11]) obliczony na podstawie widzialności krążka Secchie’go i zawartości chlorofilu a wykazał, że wszystkie analizowane próbki wody były pobrane z jezior eutroficznych lub hypereutroficznych (rys. 9).

Obok rozproszonych źródeł zanieczyszczeń (np. jachty), istotnym czynnikiem presji na wody powierzchniowe są punktowe źródła zanieczyszczeń. W przypadku ekosystemów jeziornych, sytuacje odprowadzania ścieków z punktowych źródeł bezpośrednio do wód są obecnie incydentalne, a zrzuty do rzek zasilających jeziora następują w pewnej odległości od zbiornika. W ostatnich latach na terenach pojeziernych oddawanych jest do użytku bardzo wiele nowych oczyszczalni ścieków, a stare są modernizowane lub następuje poprawa ich eksploatacji. Z roku na rok wzrasta udział ścieków oczyszczanych biologicznie z chemicznym strącaniem fosforu, co ma ogromne znaczenie dla ochrony jezior. W Polsce nie istnieją jednak stale aktualizowane bazy danych o wszystkich punktowych zrzutach ścieków. Rejestrowane są najczęściej duże punktowe źródła zanieczyszczeń, dla których jednak zdarza się, że nie wskazano odbiornika ścieków – nie wiadomo więc, czy źródło znajduje się w zlewni jeziora, czy poza nią. Czasem nie jest znany rodzaj ścieków odprowadzanych z poszczególnych źródeł, ani ilość odprowadzanych ścieków, a ładunki lub stężenia zanieczyszczeń, jeśli w ogóle pojawiają się w zestawie danych, często nie obejmują fosforu i azotu. Na ogół brakuje informacji o niewielkich źródłach, odprowadzających ścieki w sposób bezpośredni lub pośredni do jeziora, takich jak ośrodek rekreacyjny, budynek mieszkalny, czy szkoła [12].

4. Podsumowanie

Oczyszczalnie ścieków zlokalizowane w zlewni bezpośredniej jezior południowej części Wielkich Jezior Mazurskich w znacznym stopniu zredukowały po roku 1995 dopływ substancji biogennych do wód systemu. W okresie letnim skutki systematycznego dopływu resztek biogenów zawartych w ich odciekach, a także pochodzących ze zrzutów nieczystości bezpośrednio z jednostek pływających, są najlepiej widoczne w strefie przydennej jezior, gdzie powodują około dziesięciokrotny wzrost stężeń tych związków w wodzie, ale także i w wodach powierzchniowych (większa biomasa fitoplanktonu, mniejsza przezroczystość wody, większa mętność itp.). To wszystko ma wpływ na ekosystemy jeziorne, ponieważ powoduje ciągły wzrost sumarycznego ładunku azotu (N) i fosforu (P) [13]. Biorąc pod uwagę ciągły rozwój regionu i wciąż rosnącą presję turystyczną na jeziora południowej części systemu WJM, ilość zanieczyszczeń wprowadzanych do jezior będzie coraz większa. Dlatego jedyną rozsądną alternatywą pozwalającą na poprawę, a przynajmniej na zachowanie dotychczasowego stanu jakości wód jeziornych, jest zmiana strategii w gospodarce wodno-ściekowej w bezpośredniej zlewni Wielkich Jezior Mazurskich.

5. Literatura

1. Chróst R.J. (2012): Mazurskie Morze: ocena aktualnego stanu ekologicznej jakości wód oraz zagrożeń eutrofizacyjnych systemu jeziora Śniardwy www.zemuw.pl/pl/files/docs/JM_Raport_Sniardwy.pdf.
2. Chróst R.J. (2013): Stan jakości wód oraz zagrożeń eutrofizacyjnych dla jezior w południowej części kompleksu Wielkich Jezior Mazurskich odprowadzających wodę do Jeziora Śniardwy, Opracowanie i wykonanie badań na zlecenie Lokalnej Grupy Rybackiej „Mazurskie Morze” przez zespół naukowy Zakładu Ekologii Mikroorganizmów Uniwersytetu Warszawskiego, Orzysz.
3. Sobolewski W., Borowiakl D., Borowiak M., Skowron R. (2014): Baza danych jezior Polski i jej wykorzystanie w badaniach limnologicznych, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Lublin.
4. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Regionalny Wydział Monitoringu Środowiska w Olsztynie, Ocena jakości wód powierzchniowych za 2018 rok, Olsztyn 2019.
5. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z. (2017) Hydrologia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN.
6. Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz. U. 2020.0.310 t.j.).
7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki Wodnej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 11 października 2019 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego oraz sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, a także środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. z 7.11.2019 r., poz. 2149)
8. http://www.gios.gov.pl/pl/stan-srodowiska/raporty-o-stanie-srodowiska.
9. Inspekcja Ochrony Środowiska: Ocena stanu rzek, jezior, wód przejściowych i przybrzeżnych w latach 2016-2018 Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa 2019.
10. Program Państwowego Monitoringu Środowiska województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2016-2020 wraz z aktualizacjami, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn 2015.
11. Carlson R.E. (1977): A trophic state index for lakes; Limnology and Oceanography, 22: 361-369.
12. https://mazury24.eu/aktualnosci/problem-zanieczyszczenia-mazurskich-jezior-w-mediach-ogolnopolskich,12270.
13. Siuda W., Chróst R.J (2011). Czy oczyszczalnie ścieków zagrażają jakości wód Wielkich Jezior Mazurskich? ─ Ekonatura 12(97).

dr inż. Dobrochna Ginter-Kramarczyk, dr hab. inż. Izabela Kruszelnicka, dr hab. inż. Michał Michałkiewicz – Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki, Instytut Inżynierii Środowiska i Instalacji Budowlanych, Zakład Zaopatrzenia w Wodę i Biogospodarki

Źródło: Technologia Wody 5/2020