1. Wstęp
Do wody, która jest dobrym rozpuszczalnikiem, przechodzą różne substancje pochodzenia naturalnego i antropogenicznego. Proces ten dodatkowo potęgowany jest faktem, iż woda bardzo łatwo przemieszcza się w środowisku. Nagły wzrost liczby ludności, rozwój gospodarczy, a zwłaszcza różnych gałęzi przemysłu powodują przedostawanie się do wód naturalnych różnych niebezpiecznych mikroorganizmów i substancji chemicznych. Źródła zanieczyszczeń przedostających się do jezior, rzek czy potoków można podzielić na liniowe punktowe oraz obszarowe. Źródłami obszarowymi są spływy powierzchniowe z terenów wiejskich i miejskich. Do punktowych źródeł zanieczyszczeń zalicza się np. dzikie wysypiska śmieci, składowiska odpadów niebezpiecznych czy oczyszczalnie ścieków. Do źródeł zanieczyszczeń liniowych należą w pierwszym rzędzie ciągi komunikacyjne, takie jak drogi, koleje (w szczególności transport substancji niebezpiecznych) [1, 2].
2. Zanieczyszczenia wód
Ścieki komunalne, a w szczególności ze szpitali, jak również ferm hodowlanych, są nośnikami patogennych mikroorganizmów. Wśród nich należy wymienić Escherichę coli (wywołującą np. zapalenie otrzewnej, biegunki ropne, zapalenie nerek), Salmonellę typhi (dur brzuszny) Shigella dysynteriae (biegunka), Clostridium perfringens (zapalenie jelit), Vibris choleriae (cholera), Mycobacterium tuberculosis (gruźlica). Najbardziej rozpowszechnioną wśród nich jest bakteria E. coli należąca do rodziny Enterobacteriacae [3, 4].
Czynnikiem zwiększającym to zagrożenie są ścieki pochodzące ze szpitali – w szczególności oddziałów chorób zakaźnych. Stosowane w leczeniu ludzi antybiotyki sprawiają, iż wiele chorobotwórczych mikroorganizmów nabywa lekoodporności. Cecha ta może być przekazywana nie tylko wśród tego samego gatunku. Transfer lekoodporności może odbywać się też między różnymi odmianami drobnoustrojów (tzw. transfer horyzontalny). Zapobiegawczo znaczne ilości antybiotyków stosowane są też w fermach hodowlanych. Antybiotykiem, który nie zostaje usunięty w procesie oczyszczania ścieków jest np. tetracyklina. Jej obecność w wodzie prowadzi, w wyniku selekcji naturalnej, do pojawienia się bakterii odpornych na ten związek. Mikroorganizmy te mogą następnie przedostawać się do przewodów wodociągowych gdzie następnie wchodzą w skład mikroflory biofilmu [5].
Wśród wirusów wspomnieć należy grupę enterowirusów, spośród których najgroźniejsze są poliwirusy odpowiedzialne za chorobę Heinego-Medina powodującą trwałe kalectwo. W wodach zanieczyszczonych ściekami typu fekalnego wykrywa się też jaja pasożytów, takich jak glista ludzka, włosogłówka wywołująca chorobę zwaną włosogłówczycą, która objawia się, osłabieniem, bólem brzucha, krwawą biegunką, odwodnieniem oraz śluzowatym stolcem. Groźnym jest również pasożyt Toxocara powodujący chorobę zwaną toxocarozą. Powodowana jest ona rozwojem w organizmie ludzkim glisty psiej (Toxocaroza canis) oraz glisty kociej (Toxocaroza catis), a objawy chorobowe takie jak bóle głowy, drgawki, zez, zaćma, ślepota, powiększenie węzłów chłonnych, wątroby, śledziony, są wynikiem przenikania tych nicieni do organów wewnętrznych ludzi. Najbardziej niebezpiecznym pierwotniakiem, szczególnie dla kobiet w ciąży i małych dzieci, jest Cryptosporidium parvum. Powoduje on infekcje żołądkowo-jelitowe. Należy też tutaj wspomnieć Entomoeba Acantomeoba wywołującego czerwonkę oraz Gardię lambia. [3, 6, 7].
Niestety większość wymienionych organizmów nie zostaje całkowicie usuniętych w oczyszczalniach ścieków i tym samym trafiają do wód powierzchniowych, mogących służyć, jako źródła wody pitnej. Liczba bakterii znajdująca się w ściekach surowych powoduje, iż klasyczne oczyszczalnie są w stanie zredukować liczbę tych organizmów jedynie o 1-3 rzędy wielkości. Badania wykazały, iż w Częstochowie liczebność bakterii fekalnych na odpływie w oczyszczalni wynosiła 103÷104/100 cm3 [10]. Nawet najdoskonalsza oczyszczalnia ścieków usuwająca substancje biogenne, azot i fosfor nigdy nie zapewni zupełnego usunięcia mikroorganizmów. Nawet zakładając redukcję bakterii E. coli typu fekalnego w 99,999% po oczyszczeniu, to przy początkowym zanieczyszczeniu rzędu 1018÷1020/100 cm3 ich liczba w odprowadzanych do wód powierzchniowych ściekach nadal będzie wysoka [8, 9, 10].
Duży problem, jeśli chodzi o zanieczyszczenia mikroorganizmami chorobotwórczymi znajdującymi się w ściekach, stanowią także obszary wiejskie. Jest to przede wszystkim wynikiem nieuporządkowanej gospodarki ściekowo-osadowej tych obszarów. Wg danych GUS w 2012 r. z sieci wodociągowej na wsiach korzystało 76,2% mieszkańców, natomiast z kanalizacji już tylko 29,4%. Nierównowaga ta powoduje zwielokrotnione zużycie wody, a następnie ścieków, których nikt nie oczyszcza. Na terenach wiejskich naszego kraju nadal najpowszechniejszą formą zagospodarowania ścieków bytowych jest system kanalizacji bezodpływowej. W 2012 r. zaewidencjonowane było w Polsce ponad 2,2 mln zbiorników bezodpływowych. Korzystało z nich ok. 9 mln użytkowników. Taki system magazynowania tych nieczystości stwarza bardzo duże zagrożenie dla środowiska. Tak zagęszczone i zagniłe ścieki wydostają się poprzez nieszczelności w zbiornikach (które niestety zdarzają się nagminnie) lub niekontrolowane ich opróżnianie. W ten sposób zanieczyszczone mogą zostać nie tylko wody powierzchniowe, ale i podziemne. Badania potwierdzają, iż w glebie w pobliżu nieszczelnego zbiornika bezodpływowego można znaleźć nawet 6 gatunków bakterii patogennych lub potencjalnie patogennych. Jest to najczęstsza przyczyna występowania szkodliwych mikroorganizmów w ujęciach wody pitnej. Wykazano, iż ujęcia wody najbardziej zagrożone zanieczyszczeniami biologicznymi znajdują się na obszarach wiejskich a także w krajach o niskim poziomie dochodów [11-18].
Oprócz zagrożeń biologicznych w ściekach komunalnych zrzucanych do wód powierzchniowych znajdują się również niebezpieczne substancje chemiczne. Szkodliwość ścieków bytowo-gospodarczych może być zwiększona poprzez dopływ ścieków przemysłowych zwiększających zawartość związków toksycznych. Wśród nich w środowisku wodnym powszechnie występują WWA (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne), a reprezentantem całej grupy jest benzo(a)piren. Pewne ilości tych związków mogą powstawać w sposób naturalny w procesie biosyntezy przez glony, niektóre rośliny wyższe i bakterie. Jednakże obecność WWA w wodach jest pochodzenia głównie antropogenicznego. Powstają one w wyniku szeroko rozumianej obróbki termicznej substancji organicznych, np. w przemyśle koksowniczym czy rafineryjnym. Za ich obecność odpowiada także transport samochodowy. Związki te powstają bowiem także w wyniku ścierania asfaltowych powierzchni jezdni. Dostają się one następnie wraz z opadami do kanalizacji, a następnie do rzek. Ponadto źródłem WWA w ściekach komunalnych jest powszechność palenia tytoniu i obróbka termiczna żywności. Wśród ok. 100 związków WWA, co najmniej 16 uznaje się za bardzo toksyczne (np. antracen, fenantren, naftalen, piren). Należy jednak pamiętać, iż wykrycie jednego z tych związków oznacza przeważnie obecność innych przedstawicieli tej grupy. Związki te posiadają silne działanie kancerogenne i mutagenne [2, 18-20].
Oprócz WWA podobnie działającymi związkami, które można znaleźć w wodach naturalnych, są nitrozo-aminy, aminy aromatyczne, polichlorowane bifenyle (PCB), nonylofenyloetoksylaty (NPEO), polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany (PCDD/F), nonylofenole (NPE), trójchlorometany a także substancje promieniotwórcze. Wiele z tych związków posiada zdolność kumulacji w organizmie ludzkim. Grupę związków PCDD/F określa się terminem dioksyny (17 z nich ma udowodnione właściwości toksyczne). Pierwszym objawem zatrucia (np. sprawa otrucia Wiktora Juszczenki) jest podrażnienie skóry, które następnie może przerodzić się w niegojące rany. Mogą one prowadzić do zmian nowotworowych. Ze względu na zbliżone działanie PCB na organizm ludzki jak dioksyn, często nazywa się te substancje dioksynopodobnymi. Związki te zaburzają różne mechanizmy homeostatyczne. Ich budowa chemiczna sprawia, iż mogą one działać hormonopodobnie prowadząc w ten sposób do zaburzeń endokrynologicznych w organizmach ludzi. Związki NPE i NPEO prowadzą do zaburzeń męskich funkcji rozrodczych upośledzając produkcje plemników. Związane jest to z tym, iż substancje te działają podobnie do estrogenów. Wykazano również, iż nonylofenole uszkadzają DNA. Zmiany w DNA i RNA mogą powodować też substancje promieniotwórcze. Promieniowanie jonizujące ponadto powoduje uszkodzenia membran komórkowych, co prowadzi do ich obumierania [21-23].
Innymi substancjami, które należy wymienić, a stanowiącymi groźne trucizny, są metale ciężkie takie jak chrom, cynk, kadm, ołów, rtęć. Za ich obecność w wodach powierzchniowych w znacznym stopniu odpowiadają tereny zurbanizowane a konkretnie drogi gdzie ich źródła należy się dopatrywać w ruchu ulicznym (zużywanie się części pojazdów w tym klocków hamulcowych i opon, wycieki benzyny, korozja powierzchni metalowych, ścieranie się nawierzchni drogowej). Podczas opadu woda zmywa z ulic metale ciężkie, które następnie kanałami burzowymi dostają się do wód powierzchniowych. Pierwiastki te atakują głównie organy, które związane są z detoksykacją organizmu jak wątroba i nerki a ich kumulacja następuje w mózgu, kościach i mięśniach. Metale takie jak cynk, kobalt, arsen, miedź i rtęć wywoływać mogą ostre zatrucia. Natomiast za utrzymujące się stany przewlekłe odpowiedzialne są chrom, ołów, miedź, rtęć, cynk, arsen, kobalt, cyna, mangan, nikiel, selen, żelazo i srebro. Po pewnym czasie stany te mogą przerodzić się w zmiany mutagenne. Mogą też uszkadzać centralny system nerwowy [18, 24, 25].
Znaczną rolę w zanieczyszczaniu wód odgrywają związki biogenne, takie jak azot i fosfor. W wodzie występują przeważnie w formie nieorganicznej jako azot amonowy i azot azotanowy. Azot amonowy pochodzi głównie ze zrzutu ścieków komunalnych i przemysłowych, oraz biochemicznego rozkładu substancji organicznych. Źródłem azotanów w wodach naturalnych również mogą być ścieki komunalne i przemysłowe, jednak najwięcej tych związków jest emitowanych przez rolnictwo. Wiąże się to z niewłaściwym stosowaniem (przenawożenie) i przechowywaniem nawozów sztucznych, które następnie są spłukiwane wraz z wodami deszczowymi do wód powierzchniowych. Związki te mogą też łatwo migrować do wód podziemnych i w konsekwencji skazić ujęcia wody pitnej. Jak wykazały badania, wody podziemne mogą być również skażone azotanami wskutek złego stanu sanitarnego gospodarstw rolnych (np. składowiska odpadów z produkcji rolnej, nieszczelne szamba, czy zrzuty ścieków prosto do gruntu). Azotany dostawszy się do organizmu człowieka zostają zredukowane do azotynów powodujących utlenienie dwuwartościowego jonu żelazowego hemoglobiny do jonu żelazowego trójwartościowego. Tak powstała methemoglobina zastępuje w krwi hemoglobinę. Związek ten nie posiada zdolności przenoszenia tlenu. Staje się to przyczyną chronicznego niedotlenienia organizmu. Objawami methemoglobinemii są duszności, bóle brzucha, zaczerwienienia i zasinienia na skórze, spadki ciśnienia krwi. Same azotany też wpływają ujemnie na zdrowie drażniąc śluzówkę jelit, co w skrajnych przypadkach prowadzi do tzw. zespołu złego wchłaniania [7, 26-32].
Szkodliwe działanie związków azotu w wodzie ma też inne konsekwencje. Wraz z nawozami fosforowymi są one przyczyną tzw. eutrofizacji wód. Pod wpływem obfitości biogenów następuje nadmierny rozwój glonów, prowadzący do nagromadzenia się nadmiernej ilości martwej substancji organicznej. W wyniku jej rozkładu dochodzi do zużycia tlenu w wodzie, co prowadzi następnie do pojawienia się procesów rozkładu w warunkach beztlenowych i ich ubocznych produktów, czyli siarkowodoru, amoniaku i metanu. Oprócz ww. związków chemicznych w wodzie pojawiają się także toksyny produkowane przez sinice, których duża koncentracja może powodować u kąpiących groźne następstwa zdrowotne. Wśród nich należy wymienić uszkadzające wątrobę hepatoksyny, neurotoksyny (uszkodzenia układu nerwowego) dermatoksyny (zmiany na skórze), oraz cytotoksyny powodujące uszkodzenia komórek w różnych częściach organizmu. Ponadto toksynom tym udowodniono działanie kancerogenne [28, 32-35].
Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa w ściekach komunalnych odnotowuje się coraz większy udział substancji organicznych pochodzenia żywnościowego. W lokalach gastronomicznych coraz powszechniej stosuje się tzw. młynki koloidalne, gdzie rozdrabnia się odpadki kuchenne, a następnie odprowadza do kanalizacji. O skali problemu świadczy fakt, iż jak wykazały badania 1 m3 zanieczyszczeń organicznych z gastronomii (ChZT w granicach od 500 000 do 6 000 000 g O2/m3) porównać można z 2000 m3 zwykłych ścieków komunalnych (ChZT w granicach 500÷700 g O2/m3) [38]. Podobny wpływ na wartości ChZT ścieków komunalnych posiada przemysł przetwórstwa rolno-spożywczego, a szczególnie mleczarski. Ponadto w tego typu ściekach znajduje się też znaczna ilość olejów i tłuszczów, które trudno poddają się rozkładowi biologicznemu [36-38].
W latach 2000-2013 zużycie pestycydów w rolnictwie wzrosło niemal trzykrotnie. Tak więc ilość tych środków docierających do gleby, a następnie do wód gruntowych również wzrosła. Obecność środków ochrony roślin wykryto we wszystkich rodzajach wód krążących w ekosystemie – a więc wodach podziemnych i powierzchniowych, a nawet opadach atmosferycznych. Ze względu na fakt, iż pestycydy są związkami aktywnymi biologicznie, mogą wpływać na zdrowie. Najpoważniejszym skutkiem styczności z nimi są nowotwory. Powodują też choroby skóry oraz układu trawiennego, oddechowego i limfatycznego [39-41].
W środowisku wodnym coraz częściej obserwuje się obecność związków określanych mianem PPCPs (Pharmaceutical and Personal Care Products). Są to substancje stosowane w lecznictwie, jak np. substancje aktywne leków i substancje nośne w nich występujące, suplementy diety, nutraceutyki oraz produkty kosmetyczne, takie ja mydła, kremy szampony czy filtry uv. Związki te wydalane są wraz z moczem i kałem. Dostają się więc do kanalizacji, a następnie do oczyszczalni ścieków, gdzie procesy technologiczne nie są w stanie wyeliminować ich w wystarczającym stopniu. Ponadto związki PPCPs mogą przedostawać się do wód powierzchniowych poprzez składowiska odpadów, na których często zalegają. Dodatkowo, leki stosowane w weterynarii, jak np. promotory wzrostu, są wydalane na powierzchniową warstwę gleby skąd są następnie spłukiwane do wód podziemnych i powierzchniowych. Obecność substancji farmakologicznych może okazać się szczególnie niebezpieczna dla dzieci. Największe zagrożenie stanowią środki stosowane w chemioterapii, gdyż posiadają one właściwości genotoksyczne, mutagenne, teratogenne i embriotoksyczne. Estrogeny mogą prowadzić do wzrostu zachorowań na raka piersi i nowotworów jąder oraz powodować uszkodzenia płodów. Zagrożenie to dodatkowo jest spotęgowane faktem, iż związki PPCPs mogą się kumulować w organizmach ludzi i zwierząt [7, 42-46].
3. Podsumowanie
Przytoczon lista oczywiście nie wyczerpuje wszystkich zanieczyszczeń, jakie możemy spotkać w wodach naturalnych. Obecnie w obrocie handlowym znajduje się ponad 100 000 różnych związków chemicznych. Ich liczba corocznie zwiększa się o 1500. Co gorsza, większość z nich posiada bardzo wysoką aktywność biologiczną. Nie rozpoznaje się też ich toksyczności i podatności na rozkład biochemiczny [18].
4. Literatura
- Kiryluk A., Leszczyński J., Łukowski E. i wsp. Źródło zanieczyszczeń wód powierzchniowych i wybrane metody ich oczyszczania. Budownictwo i Inżynieria Środowiska. 2014; 5.
- Policht-Latawiec A., Kanownik W., Lukasik D. Wpływ zanieczyszczeń punktowych na jakość wody rzeki San. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2013; (1/IV).
- Kosicka-Dziechciarek D., Wolna-Maruwka A., Mazurkiewicz J. Zagrożenia związane z występowaniem organizmów chorobotwórczych w osadach ściekowych oraz sposoby ich redukcji. Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska 2015; 17(4).
- Zamoyska J. Organizmy patogenne w osadach ściekowych. Zesz. Nauk. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, Oddział w Rzeszowie 2007; 9:91-98.
- Łebkowska M. Występowanie bakterii antybiotykoopornych w wodzie przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Ochrona Środowiska 2009; 31(2): 11-15.
- Dzbeński T. H. Toksokaroza ośrodkowego układu nerwowego. Polski Przegląd Neurologiczny 2007; 3(1):29-32.
- Gromiec M., Sadurski A., Zalewski P. i wsp. Zagrożenia związane z jakością wody. Nauka 2014;(1).
- George I., Crop P. Servai. Faecal removalin waste water treatment plants studied byplate counts and enzymatic methods. Water Res. 2002; 36: 2601-2617.
- Smyłła A., Karpińska K., Bawor M. Zmiany liczebności bakterii mezofilnych w trakcie oczyszczania ścieków. Zeszyty Naukowe WSP. Seria Chemia i Ochrona Środowiska 2003; 7: 159-170.
- Szumilas T., Michalska M. Bartoszewicz M. Charakterystyka bakteryjnego zanieczyszczenia ścieków komunalnych z dużej aglomeracji miejskiej i ocena stopnia redukcji tego zanieczyszczenia w procesie biologicznego oczyszczania ścieków. Roczniki PZH 2001; 52/2: 155-165.
- Obarska-Pempkowiak H., Kołecka K., Gajewska M. i wsp. Zrównoważone gospodarowanie ściekami na przykładzie obszarów wiejskich. Annual Set the Environment Protection 2015;17(1): 585-603.
- GUS (Główny Urząd Statystyczny): Infrastruktura komunalna w 2012 r.,Wyd. GUS. Warszawa 2013.
- Nowak R., Imperowicz A. Nieczystości płynne ze zbiorników bezodpływowych jako źródło zanieczyszczeń mikrobiologicznych wód podziemnych. Inżynieria Ekologiczna 2016.
- Nowak R. Stan gospodarki ściekowej na terenach wiejskich na przykładzie powiatu koszalińskiego. Chemik 2014; 68(10): 856–861.
- Nowak R. Kanalizacja bezodpływowa – potencjalne i realne zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2012; 6: 263–265.
- Gajewska J., Wycech M., Wawrzyniec P. i wsp. Mikrobiologiczne wskaźniki skażenia sanitarnego gleby w okolicy przeciekającego zbiornika bezodpływowego na nieczystości ciekłe. Uniwersytet Zielonogórski, Zeszyty Naukowe Inżynieria Środowiska 2012; 146(26): 81–89.
- Bain R., Cronk R., Wright J. et al. Fecal Contamination of Drinking-Water in Low – and Middle-Income Countries: A Systematic Review and Meta-Analysis. PLOS Medicine 2014; 11(5).
- Butarewicz A. Toksyczność ścieków z wybranych komunalnych oczyszczalni ścieków. Inżynieria Ekologiczna 2015;(43): 30-34.
- Kamińska, G., Kudlek, E., Dudziak J. i wsp. Usuwanie WWA i ich zachowanie w trakcie mechaniczno-biologicznego oczyszczania ścieków. Proceedings of ECOpole 2016; 10.
- Kubiak M.Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) – ich występowanie w środowisku i w żywności. Probl Hig Epidemiol 2013; 94(1):31-36.
- Dymaszewski Z., Oleszkiewicz J. A., Sozański M. M. Poradnik eksploatatora oczyszczalni ścieków. Poznań: Wyd. PZITS, Oddz. Wielkopolskie i LEM s.c.; 2007.
- Zukiewicz-Sobczak W., Chmielewska-Badora J., Krasowska E. i wsp. Wpływ dioksyn na środowisko i organizm człowieka. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2012;18(1).
- Dobrzyńska M. Uszkodzenia DNA w komórkach somatycznych myszy narażanych na nonylofenol oraz na skojarzone działanie promieniowania jonizującego i nonylofenolu. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2012; 63 (4).
- Górska, K., Szeląg, B., & Górski, J. Korelacje między wybranymi zanieczyszczeniami w ściekach deszczowych. Proceedings of ECOpole 2014; 8(2): 497-504.
- Ociepa-Kubicka A., Ociepa E. Toksyczne oddziaływanie metali ciężkich na rośliny, zwierzęta i ludzi. Inżynieria i ochrona środowiska 2012; 15: 169-180.
- Chróst, R. J. Ocena aktualnego stanu jakości ekologicznej wód oraz analiza zagrożeń eutrofizacyjnych systemu jeziora Śniardwy [on-line]. Zakład Ekologii Mikroorganizmów UW. Lokalna Grupa Działania„Mazurskie Morze” 2012.
- Janicka E., Kanclerz J., Wiatrowska K. Makowska M. Związki biogenne a proces eutrofizacji wód jeziora Raczyńskiego. Inżynieria Ekologiczna 2016.
- Pajewski T. Zanieczyszczenie wody jako negatywny efekt działalności rolniczej. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu 2016; 4(18).
- Mizera J. Sterowanie eksploatacją wód podziemnych w celu ochrony zasobów ujęcia Łobodno przed zanieczyszczeniem azotanami. Praca doktorska, AGH, 2010. Kraków.
- Czebreszuk J., Ćwiertniewska Z., Nidental M. Wstępna analiza wyników polowych badań zróżnicowania obszarowego i sezonowych zmian zawartości azotanów w pierwszym poziomie wodonośnym, Biuletyn PIG 2011; 445: 59-66.
- Kaczor-Kurzawa, D. Ocena i przyczyny zanieczyszczenia azotanami wód podziemnych w zachodniej części Polesia Lubelskiego i Wołyńskiego. Inżynieria i Ochrona Środowiska 2015; 18.
- Bilek M., Rybakowa M. Azotany (III) i (V) w wodzie pitnej studni kopanych i wierconych z terenu Podkarpacia jako czynniki ryzyka methemoglobinemii. Przegl Lek 2014; 71: 520-522.
- Jasiewicz C, Baran A. Rolnicze źródła zanieczyszczenia wód – biogeny, prace przeglądowe. Journal of Elementology 2006; 11 (3): 367-377.
- Gałczyński Ł., Ociepa A. Charakterystyka toksyn produkowanych przez sinice. Proceedings of EC Opole 2008; 1: 177–179.
- Domańska M., Wiercik, P., Idzikowski R. Problemy z uzdatnianiem wód zeutrofizowanych. Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 2009; 18(3 [45]).
- Janczukowicz W., Rodziewicz J., Mielcarek A., Wolter A. Wpływ odprowadzania odpadów żywnościowych do miejskiej sieci kanalizacyjnej na stężenie CHZT ścieków komunalnych w Olsztynie. Inżynieria Ekologiczna 2016; 47: 68-73.
- Waldron A., Gibson S., Pohl L., Labas K. Anaerobic digestion of cafeteria waste reducing Clarkson’s environmental footprint. Project report. New York State Pollution Prevention Institute 2012.
- Struk-Sokołowska J. Wpływ ścieków mleczarskich na frakcje CHZT ścieków komunalnych. Inżynieria Ekologiczna 2011;130-144.
- GUS. 2015. Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym 2013/2014. Warszawa.
- Wrzosek J., Gworek B., Maciaszek D. Środki ochrony roślin w aspekcie ochrony środowiska. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 2009; 39: 75-87.
- Makles Z., Domański W. Ślady pestycydów-niebezpieczne dla człowieka i środowiska. Bezpieczeństwo Pracy: nauka i praktyka 2008; 5-9.
- Kot-Wasik A., Dębska J., Namieśnik J., Rozdział 34. Przemiany, stężenia i oznaczanie pozostałości środków farmaceutycznych w środowisku (w:) Nowe horyzonty i wyzwania w analityce i monitoringu środowiskowym. 2013. Gdańsk.
- Koszowska A., Ebisz M., Krzyśko-Łupicka T. Obecność farmaceutyków i środków kosmetycznych w środowisku wodnym jako nowy problem zdrowia środowiskowego. Medycyna Środowiskowa-Environmental Medicine 2015;18(1): 62-69.
- Sosnowska K., Styszko Grochowiak K. Gołaś J. Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia. IV Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2009; 395-404.
- Próba M. Sezonowe wahania zawartości substancji promieniochronnych, farmaceutyków i środków odurzających w ściekach komunalnych i środowisku wodnym. J Ecol Health 2013; 17 (3): 115-120.
- Oleszczuk P. Zanieczyszczenia organiczne w glebach użyźnianych osadami ściekowymi. Część I. Przegląd badań. Ecol Chem Eng 2007; 14: 65-76.
dr n. med. Bartosz Wanot, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie,
Instytut Wychowania Fizycznego, Turystyki i Fizjoterapii
mgr Tomasz Goczół, Akademia Polonijna, Instytut Zdrowia i Pielęgniarstwa
Źródło: Technologia Wody 5/2019
