Celem referatu jest przedstawienie historii rozwoju najważniejszej metody oczyszczania ścieków, mianowicie metody osadu czynnego, oraz podkreślenie wagi kreowania innowacyjnych rozwiązań tej metody w nowoczesnej ochronie wód przed zanieczyszczeniem. W przeszłości oczyszczanie ścieków koncentrowało się głównie na redukcji biochemicznego zapotrzebowania tlenu (BZT) i zawiesiny, jednak obecnie uwaga została również zwrócona na substancje biogenne. Przedstawiono to przez przykład historii praktycznego zastosowania metody osadu czynnego do oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych. Nowe regulacje prawne nakładają ograniczenia nie tylko na substancje biogenne, ale także na szeroki zakres nowych zanieczyszczeń.
1. Wstęp
W roku 2019 obchodziliśmy 105 rocznicę odkrycia jednej z głównych metod biologicznego oczyszczania ścieków – metody osadu czynnego. Należy podkreślić, że pięć lat wcześniej, w 2014 roku, świat uczcił 100-lecie odkrycia metody osadu czynnego, bowiem Międzynarodowe Stowarzyszenie Wody (ang. International Water Association – IWA) zorganizowało specjalną międzynarodową konferencję poświęconą temu zagadnieniu[1]. Rocznica ta w zasadzie nie została zauważona w kraju, a w niniejszej pracy przybliżono zagadnienie odkrycia i rozwoju tej obecnie najważniejszej metody biologicznego oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych.
2. Odkrycie metody osadu czynnego
Historia rozwoju metody osadu czynnego w Europie jest niezwykle interesująca. Jednym z inicjatorów badań nad oczyszczaniem ścieków był dr Gilbert Fowler z Uniwersytetu Manchester, który jako konsultant Korporacji Manchesteru wizytował w USA słynną wówczas Eksperymentalną Stację Badawczą w Lawrence, stan Massachusetts, prowadzącą między innymi badania nad napowietrzaniem ścieków komunalnych. Po powrocie z USA do Anglii, poinformował o zaobserwowanych eksperymentach mgr. Edwarda Ardena – chemika pracującego na oczyszczalni ścieków Davyhulme dla Manchesteru oraz mgr. Williama Locketta – jego współpracownika, sugerując ich powtórzenie. Eksperymenty te zostały przygotowane i przeprowadzone, zgodnie z rekomendacjami dr. G. Fowlera, w skali laboratoryjnej, a biomasa wytworzona ze ścieków i organizmów, podczas napowietrzania, została nazwana osadem czynnym (ang. activated sludge).
Edward Arden i William T. Lockett przedstawili powyższą metodę biologicznego oczyszczania ścieków w referacie pt. „Eksperymenty nad natlenianiem ścieków bytowo-gospodarczych bez pomocy złóż biologicznych”, wygłoszonym 3 kwietnia 1914 roku w Grand Hotelu w Manchesterze. Referat ten został opublikowany przez Towarzystwo Przemysłu Chemicznego w trzech słynnych publikacjach [2, 3, 4]. Zwraca uwagę odniesienie się w tytule do złóż biologicznych – innej, dobrze znanej wówczas, konkurencyjnej metody biologicznego oczyszczania ścieków (z błoną biologiczną), która w tym czasie była powszechnie stosowana.
Odkrycie metody osadu czynnego było ściśle związane z połączeniem nauki i praktyki. Nie tylko dr G. Fowler, ale również praktycy, E. Arden i W. Lockett, doskonale rozumieli znaczenie praktycznych eksperymentów i rolę biomasy, znanej obecnie jako osad czynny.
Publikacje Edwarda Ardena i Williama Locketta zapoczątkowały dynamiczny rozwój badań nad metodą osadu czynnego. Świadczyć o tym może fakt, że już w siedem lat po publikacjach Ardena i Locketta, w publikacji J. Edwarda Portera [5] odniesiono się do blisko 600 pozycji literaturowych związanych z osadem czynnym.
3. Pierwsze zastosowania metody osadu czynnego na świecie
W 1914 roku, metodę osadu czynnego przebadano w oczyszczalni ścieków Davyhulme, w pełnej skali technicznej, jako proces o ciągłym przepływie z osadnikami wtórnymi oraz w skali pilotowej jako proces sekwencyjny porcjowy, znany obecnie pod nazwą SBR (ang. Sequencing Batch Reactor].
W 1916 roku, otworzono w mieście Worcester pierwszą komunalną oczyszczalnię w pełnej skali technicznej, opartą o reaktory przepływowe z osadem czynnym, zbudowaną przez firmę Jones & Attwood Ltd. Jednak zastosowane dyfuzory zatykały się, co spowodowało intensywne prace nad różnymi rodzajami urządzeń do napowietrzania.
W USA pierwsza eksperymentalna komunalna oczyszczalnia oparta o metodę osadu czynnego powstała tylko rok później niż w Anglii, bowiem została zbudowana w 1915 roku. W latach 1916-1927, wybudowano tam dziesięć dużych komunalnych oczyszczalni z metodą osadu czynnego, w tym oczyszczalnie w: Milwaukee (1916), Houston Texas North (1917), Houston Texas South (1918), Des Plaines, Illinois (1922), Chicago North (1927).
W Rosji, prace badawcze nad metodą osadu czynnego rozpoczęto też w 1915 roku. W latach 1926-1927, wybudowano w Lublino pod Moskwą oczyszczalnię eksperymentalną, a na bazie tych badań prof. S. N. Stroganow zaprojektował oczyszczalnię kożuchowską, która została oddana do eksploatacji w 1929 roku.
Należy dodać, że w USA w 1922 roku metodę osadu czynnego opisali Leonard Metcalf i Harrison P. Eddy w podręczniku o kanalizacji i unieszkodliwianiu ścieków [6]. Natomiast w Wielkiej Brytanii, wspaniałą książkę o procesie osadu czynnego w roku 1927 opublikował Arthur J. Maritin [7].
4. Początki metody osadu czynnego w Polsce
W Polsce, proces osadu czynnego pierwszy opisał dr A. Palewicz w dwóch referatach: w 1926 roku na IV Zjeździe Higienistów Polskich w Wilnie, a następnie w 1927 roku na IV Zjeździe Lekarzy i Działaczy Sanitarnych Miejskich w Łodzi, nazywając wówczas osad czynny „mułem aktywnym”.
Pierwszą książkę o metodzie osadu czynnego wydał A. Safarewicz w 1926 roku w Wilnie. Jednak pierwsza oczyszczalnia oparta o metodę osadu czynnego z napowietrzaniem mieszadłami Hawortha powstała dopiero w 1937 roku w Kielcach. Książka prof. Jerzego Gańczarczyka (1935- 2013) o metodzie osadu czynnego została wydana przez Wydawnictwo Arkady w 1966 roku [8], a jej angielska, uzupełniona, edycja w 1983 przez Wydawnictwo M. Dekker [9]. Natomiast pełna historia rozwoju metody osadu czynnego w Polsce, a szczególnie dynamicznego jej zastosowania w realizacji Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK), nie została jeszcze opracowana.
5. Rozwój metody osadu czynnego w USA i Europie
Oprócz zastosowania różnych modyfikacji metody osadu czynnego do oczyszczania ścieków komunalnych, rozpoczęto stosowanie tej metody również do oczyszczania ścieków przemysłowych. Pionierem badań nad oczyszczaniem ścieków przemysłowych za pomocą osadu czynnego był w USA prof. dr inż. W. Wesley Eckenfelder Jr. (1926-2010).
Jedną z jego pierwszych książek, wśród ponad 30 wydanych, napisaną razem z D. J. O’Connorem w 1961 roku, było „Biologiczne oczyszczanie ścieków” [10], a drugą „Ochrona wód przed zanieczyszczeniem w przemyśle” [11], wydana w 1966 roku, w których wprowadził do praktyki inżynierskiej uproszczone kinetyczne równania matematyczne, stanowiące podstawę do obliczeń technologicznych dla osadu czynnego. Stworzył również, wraz z dr. inż. Jackiem L. Mustermanem, kinetyczne podstawy osadu czynnego dla usuwania substancji organicznych ze ścieków przemysłowych [12], które zostały rozszerzone w książce
„Jakość wody przemysłowej”, napisanej wraz dr. inż. Davisem L. Fordem i prof. dr. inż. Andrew J. Englande [13]. W 1999 roku, prof. W. W. Eckenfelder za swoją działalność otrzymał zaszczytny tytuł „Pioniera XX wieku Ochrony przed Zanieczyszczeniem”, nadany przez magazyn o światowym zasięgu „Environmetal Protection”. Kompendium zastosowania osadu czynnego do oczyszczania ścieków przemysłowych wydało w 2009 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Wody (IWA) [14].
Należy dodać, że w latach 80. i 90. XX wieku, również prof. dr hab. inż. Jerzy Gańczarczyk (1938-2013), pracując na Uniwersytecie Toronto, wniósł znaczący wkład do teorii osadu czynnego, wykorzystując do badań struktury osadu systemy analizy obrazów, zwłaszcza do praktyki biologicznego oczyszczania ścieków celulozowych.
Istotny jest również wkład prof. dr. inż. Jana Oleszkiewicza, dr. h.c. Politechniki Poznańskiej, pracującego na Uniwersytecie Manitoba, w badania nad nowymi procesami osadu czynnego pracującymi w niskich temperaturach.
Natomiast w Europie nie można nie docenić wcześniejszego znacznego wkładu w ochronę wód przed zanieczyszczeniem wielu inżynierów czy uczonych, takich jak: brytyjski inżynier William Lindley (1808-1900) i jego trzej synowie, w tym szczególnie William Heerlein Lindley (1853-1917) – budowniczych systemów wodociągowo-kanalizacyjnych, niemiecki inżynier Karl Ludwig Imhoff (1876-1965) i jego syn – prof. dr inż. Klaus R. Imhoff (autorzy znanego poradnika o kanalizacji i oczyszczaniu ścieków), czy prof. Zygmunt Rudolf, dr hc. Politechniki Warszawskiej (1897-1990) – absolwent Uniwersytetu Harvarda i twórca inżynierii sanitarnej w Polsce.
Należy dodać, że wiele osób w państwach europejskich przyczyniło się do rozwoju biologicznego oczyszczania ścieków, w tym stosowania metody osadu czynnego, przykładowo takie wybitne postacie świata nauki i praktyki jak: prof. Paul Benedek (Węgry), dr A. L. Downing (Anglia), prof. Wilhelmvonder Emde(Austria), prof. Poul Harremoes (Dania), prof. Rolf Kayser (Niemcy) prof. M. van Loosdrecht (Holandia), dr K. Wuhrmann (Szwajcaria), prof. Petr Grau i prof. J. Chudoba (Czechy).
W Polsce, duży wkład do rozwoju metod oczyszczania ścieków i przeróbki osadów ściekowych i ich zastosowania w praktyce wnieśli wybitni uczeni i praktycy, którzy niestety już odeszli, tacy jak: prof. Edward Kępa, prof. Aleksander Szniolis, prof. Jerzy Kurbiel, prof. Marek Roman, prof. Andrzej Królikowski, doc. Jerzy Rybiński, dr Tadeusz Sędziowski, jak też obecnie działający: prof. January Bień, prof. Zbigniew Heidrich, doc. Paweł Błaszczyk i wielu innych.
Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych spowodował niezwykły rozwój biologicznego oczyszczania ścieków opartego o metodę osadu czynnego. Największe krajowe oczyszczalnie ścieków według maksymalnej dobowej przepustowości, wybudowane w różnych okresach, to: Oczyszczalnia Ścieków Czajka w Warszawie (515 tys. m3/d), Grupowa Oczyszczalnia Ścieków Łódzkiej Aglomeracji Miejskiej (332 tys. m3/d), Oczyszczalnia Ścieków Płaszów w Krakowie (328 tys. m3/d), Centralna Oczyszczalnia Ścieków w Koziegłowach dla m. Poznania (260 tys. m3/d), Wrocławska Oczyszczalnia Ścieków Janówek (170 tys. m3/d).
6. Modelowanie matematyczne procesu osadu czynnego
Wraz z badaniami, w skali pilotowej i w pełnej skali technicznej nad metodami biologicznego oczyszczania ścieków, zaczęło rozwijać się modelowanie procesów biologicznego oczyszczania, w tym procesu osadu czynnego.
Pierwsze uproszczone podstawy matematyczne opisu tlenowego utleniania materii organicznej przedstawili prof. W. W. Eckenfelder i Roy F. Weston w 1955 roku na konferencji w Nowym Jorku, sponsorowanej przez Manhattan College [15]. Jeden z pierwszych generalnych modeli procesu osadu czynnego przedstawili P. L. Dold, G. A. Ekama i G. v. R. Ma- rias w 1980 roku [16].
Międzynarodową zbiorową pracą dotycząca modelowania metod oczyszczania ścieków była książka „Modele matematyczne biologicznego oczyszczania ścieków” pod red. S. E. Jorgensena i M. Gromca wydana w 1985 roku przez Elsevier [17], która miała 16 wznowień. Warto wspomnieć, że w roku 1992 zorganizowano w Warszawie sympozjum dotyczące matematycznego modelowania oczyszczania ścieków, w ramach działalności Polskiego Komitetu IAWPRC [18].
Po koniec XX wieku, nastąpił znaczny rozwój modelowania biologicznych procesów oczyszczania ścieków, w tym modelowania dynamicznego osadu czynnego [19].
Jednym z przykładów dynamicznego modelu był model opracowany w 1982 roku w Finlandii przez zespół polsko-fiński realizujący badania pilotowe nad biologicznym równoczesnym usuwaniem związków węgla, azotu i fosforu za pomocą procesu osadu czynnego, sterowanego komputerowo [20].
Zasadniczy jednak wkład do modelowania osadu czynnego wniósł Zespół Zadaniowy Międzynarodowego Stowarzyszenia Badania Zanieczyszczenia Wody i Ochrony Wód (ang. International Association on Water Pollution Research and Control – IAWPRC), obecnie Międzynarodowe Stowarzyszenie Wody. Przełomem było opracowanie, przez ten zespół, Modelu Osadu Czynnego nr 1 (ang. Activated Sludge Model No. 1– ASM1) [21], a następnie jego kolejnych modyfikacji [22].
Wkładem polskim w modelowanie procesów osadu czynnego są niedawno wydane książki – prof. Jacka Mąkini w języku angielskim przez IWA Publishing [23] oraz prof. Ewy Liwarskiej-Bizukojć przez Wydawnictwo Seidel-Przywecki [24].
Modelowanie matematyczne biologicznego oczyszczania ścieków, w tym szczególnie procesów metody osadu czynnego, znacznie przyczyniło się do dalszego ich rozwoju, a szczególnie do biologicznego usuwania miogenów.
7. Usuwanie substancji biogennych metodą osadu czynnego
W XX wieku, metoda osadu czynnego była dalej wielokrotnie modyfikowana, co związane było ze zmieniającymi się standardami dla jakości oczyszczanych ścieków. Początkowo, uwaga była zwrócona tylko na usuwanie zawiesin oraz rozpuszczonych substancji organicznych, związków amonowych i patogenów. Nie ograniczyło to jednak eutrofizacji wód, zagrażającej również zaopatrzeniu w wodę, co spowodowało konieczność usuwania fosforu ogólnego i azotu ogólnego. Jednak na początku substancje fosforowe usuwane były tylko na drodze chemicznej, za pomocą dodawanych koagulantów, co zwiększało powstawanie osadów.
Dopiero prace badawcze dr. inż. Jamesa Barnarda, przeprowadzone na Uniwersytecie Teksasu w Austin w USA, pod kierunkiem prof. W. W. Eckenfeldera, umożliwiły biologiczne usuwanie biogenów za pomocą metody osadu czynnego. Prace powyższe szybko zostały zastosowane w praktyce, ponieważ projektant Peter Mering i dr inż. James Bernard zaprojektowali i zastosowali strefy beztlenowe na budowanej oczyszczalni z osadem czynnym dla Johannesburga w Republice Południowej Afryki (RPA), umożliwiające tym samym biologiczne usuwanie biogenów. Zapoczątkowało to rozwój różnych procesów do biologicznego usuwania fosforu i azotu metodą osadu czynnego.
Do zmodyfikowanych procesów osadu czynnego można przykładowo zaliczyć rozwiązania: Bardenpho oraz zmodyfikowane Bardenpho, A2O, UTC, UCTM i inne. W przypadku jednak wprowadzenia znacznie ostrzejszych standardów dla stężenia w odpływie azotu, szereg zastosowanych zmodyfikowanych procesów osadu czynnego miało trudności w spełnieniu tych ostrych standardów. Powstawały wówczas różne rodzaje reaktorów hybrydowych wykorzystujące zarówno zalety biomasy zawieszonej, jak i błon biologicznych [25].
Wysokie wymagania w stosunku do równoczesnego usuwania związków węgla, fosforu i azotu, spowodowały pojawienie się całkowicie nowych rozwiązań metody osadu czynnego [26]. Wspomniane ostre standardy, dotyczące szczególnie usuwania substancji biogennych, związane głównie z ograniczeniem eutrofizacji wód, przyczyniły się do opracowania rozwiązań technologicznych o różnych, często komercyjnych, nazwach, przykładowo: Annammox, DeAmmon, Anita Mox, Cannon, Demon, Sharon i wiele innych. Ich rozwój i zastosowanie praktyczne wymaga oddzielnej analizy i porównania efektywności działania.
Równocześnie zaczęły powstać innowacyjne rozwiązania metody osadu czynnego dla biologicznego oczyszczania ścieków, które charakteryzowały się znacznie mniejszym zapotrzebowaniem na energię elektryczną i wysoką efektywnością. Przykładem może być holenderska technologia tlenowego granulowanego osadu czynnego Nereda, zastosowana również w Polsce [27], czy też polska technologia z odgazowaniem osadu czynnego Biogradex, zastosowana w naszym kraju [28] i w Chinach. W roku 2017 wydana została przez Wydawnictwo Seidel-Przywecki monografia dotycząca sekwencyjnych reaktorów porcjowych [29], wydaje się, że brak jest jednak krajowej monografii na temat innowacyjnych procesów i rozwiązań metody osadu czynnego.
8. Podsumowanie
Doniosłość odkrycia metody osadu czynnego dla oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych oraz ochrony wód przed zanieczyszczeniami trudno przecenić. Można nawet twierdzić, że było to odkrycie epokowe, które umożliwiło dalszy rozwój ludzkości, szczególnie zamieszkującej w miastach. Nie wchodząc w spory pomiędzy Anglikami a Amerykanami, gdzie powstał osad czynny, można stwierdzić, że bez tego odkrycia niemożliwe jest wyobrażenie współczesnej ochrony wód przed zanieczyszczeniami.
Należy podkreślić, że skutki zmian klimatycznych i rozwój cywilizacji, w tym wzrost liczby ludności świata oraz szybka urbanizacja, powodują ciągłe powstawanie nowych zagrożeń związanych ze ściekami oraz jakością ujmowanej wody. Nowe ich formy, między innymi zanieczyszczeń wody związkami refrakcyjnymi i substancjami farmakologicznymi, w tym antybiotykami, hormonami, estrogenami, chemioterapeutykami, wymagają innowacyjnych rozwiązań techniczno-technologicznych, które winny być kreowane i wspomagane regulacjami prawnymi.
Rozwiązania powyższe, muszą nadążać za powstającymi zagrożeniami oraz powstającymi nowymi koncepcjami (gospodarka cyrkulacyjna, paradygmat „NEW” i inne) oraz strategiami ochrony wód przed zanieczyszczeniem.
Niniejsza praca, dotycząca rozwoju i zastosowania metody osadu czynnego, stanowi rozszerzoną i uzupełnioną część opracowania autora dotyczącego wpływu prawa na rozwój technologii oczyszczania ścieków i zagospodarowania osadów [30].
Literatura
[1] Jenkins D., Wanner J. (Eds.): Activated Sludge – 100 Years and Countig. IWA Publishing , London 2014.
[2] Ardern E., Lockett W.T.: Experiments on the Oxidation of Sewage without the Aids of Filters, Part I. Journal of the Society Chemical Industry 33, 10, 523-539, 1914.
[3] Ardern E., Lockett W.T.: Experiments on the Oxidation of Sewage without the Aids of Filters, Part II. Journal of the So- ciety Chemical Industry 33, 1122, 1914.
[4] Ardrn E., Lockett W.T.: Experiments on the Oxidation of Sewage wihhout the Aids of Filters, Part III. Journal of the Society of Chemical Industry 34, 937, 1915.
[5] Porter J. E.: The Activated Sludge Process of Sewage Treatment – A Bibliography of the Subject. General Filtration Co, Inc., Rochester, N.Y., 1921 (Second Edition).
[6] Metcalf L., Eddy P.H.: Sewerage and Sewage Disposal – A Texbook (Fist Edi- tion). McGraw-Hill Book Company, New York 1922.
[7] Martin A.J.: The Activated Sludge Process. Macdonald and Evans, London 1927.
[8] Gańczarczyk J.: Oczyszczanie ścieków metodą osadu czynnego. Arkady, Warszawa 1969 (wyd.2).
[9] Ganczarczyk J.J.: Activated Sludge Process: Theory and Practice. Marcel Dekker, Inc., New York and Basel,1983.
[10] Eckenfelder W. W., O’Connor D.J.: Biological Waste Treatment. Pergamon Press Oxford 1961.
[11] Eckenfelder W. W.: Industrial Water Pollution Control. McGraw-Hill Book Co, New York 1966.
[12] Eckenfelder W. W., Grau P: Activated Sludge Process Design and Control: Theory and Practice. Technomic Publishig Co., Lancaster – Basel 1992.
[13] Eckenfelder W.W., Ford D.L., Englande A.J.: Industrial Water Quality. McGraw – Hill, New York, N.Y., 2009 (Fourth Edition).
[14] Orhon D., Babuna F.G. Karahan O. (Eds.): Industrial Wastewater Treatment by Activated Sludge. IWA Publishing, London – New York 2009.
[15] Brother Joseph McCabe, Eckenfelder W.W.(Eds): Biological Treatment of Sewage and Industrial Wastes, vol. 1 Aerobic Oxidation. Reinhold Publishing Co., New York, N.Y., 1956.
[16] Dold P.L., Ekama G. A., Marias G. V. R.: General model for the Activated Sludge Process. Progress in Water Technology 12,6, 89, 1980.
[17] Jorgensen S.E., Gromiec M.J. (Eds): Mathematical Models in Biological Waste Water Treatment. Elsevier, Amsterdam – Oxford-New York – Tokyo 1985.
[18] Gromiec M. (Red.): Matematyczne modelowanie biologicznego oczyszczania ścieków. Wyd. Materiały XI PK IAWPRC, Warszawa 1992.
[19] Dochain D., Vanrolleghem P.: Dynamic Modelling and Estimation in Wastewater Treatment Processes. IWA Publishing, London 2001.
[20] Gromiec M., Valve M., Liponkowski M.: Nutrients Removal from Wasterwaters by Single Sludge Systems. Technical Research Centre of Finland, Espoo 1982.
[21] Henze M., Grady C.P.L, Gujer W., Marais G.V.R., Matsuo T.: Activated Sludge Model No.1. Scientific and Technical Report No.1. IAWPRQ, London 1987.
[22] Henze M., Gujer W., Mino T., van Loosdrecht M.: Activated Sludge Models: ASM1, ASM2, ASM2d and ASM3. Scientific and Technical Report No.9. IWA Publishing, London 2000.
[23] Makinia J.; Mathematical Modeling and Computer Simulation of Activated Sludge Systems. IWA Publishing, London 2011.
[24] Liwarska-Bizukojć E.: Modelowanie procesów oczyszczania ścieków metodą osadu czynnego. Wydawnictwo Seidel-Przywecki, 2014.
[25] Randall C.W., Barnard J.L., Stensel H.D. (Eds): Design and Retrofit of Wastewater Treatment Plans for Biological Nutrient Removal. Technomic Publishing Co., Lancaster – Basel 1992.
[26] Metcalf & Eddy/Aecom: Wastewater Engineering: Treatment and Resource Recovery. McGrawHill, New York, NY 2014 (Fifth edition). Water Environment Federation: Moving toward resource recovery facilities. WEF, Alexandria 2014.
[27] Gromiec M.: Uruchomienie pierwszej w Polsce oczyszczalni ścieków z technologia Nereda w Rykach. GWiTS 9,328- 330, 2013.
[28] Gołcz A.: Biogradex Technology of Activated Sludge Vacuum Modification in Wastewater Biological Treatment. Proc. IWA special Conference, Nutrient Management in Wastewater Treatment Processes and Recycle Streams, 1085-1093. Kraków 2005.
[29] Masłoń A., Tomaszek J.A.: Sekwencyjne reaktory porcjowe – Podstawy technologii, zasady projektowania i przykłady zastosowań. Wydawnictwo Seidel-Przywecki 2017.
[30] Gromiec M.: Wpływ regulacji prawnych na rozwój technologii oczyszczania ścieków i zagospodarowania osadów. W: Zaopatrzenie w wodę, jakość i ochrona wód (Water Supply and Water Quality), red. Z. Dymaczewski i inn. PZiTS – Oddział Wielopolski, Poznań 2018.
prof. ndzw. dr hab. inż. Marek Gromiec
Politechnika Warszawska, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie
…
Źródło: Technologia Wody nr 1/2019
…
Polecamy publikacje uzupełniające prezentowany artykuł
…
…
