Analiza ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego dla ustanowienia strefy ochrony pośredniej ujęcia wody podziemnej

Artykuł omawia merytoryczną treść elaboratu stanowiącego analizę ryzyka określonego w art. 133 ust. 3 Prawa wodnego (Dz. U. 2017 poz. 1566). Ustawa przewiduje, że analiza ryzyka będzie powtarzana co 10 lat. Z tego powodu wydaje się uzasadnionym dążenie do ujednolicenia formy i treści, czemu może być pomocne przedstawienie niżej podanej propozycji merytorycznego zakresu elaboratu.

Analiza ryzyka zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego  wody  podziemnej  czerpanej z ujęcia, dla którego trzeba ustanowić strefę ochrony pośredniej, powinna zawierać zbiór informacji jakie są niezbędne dla odpowiedzialnego wnioskowania o wydanie przez wojewodę rozporządzenia ustanawiającego strefę. Rozporządzenie to, wydane w drodze aktu prawa miejscowego, ustanawia: zakazy, nakazy i ograniczenia stanowiące uciążliwości dotyczące mieszkańców i użytkowników terenu strefy ochrony pośredniej. Będą one przez wiele dziesiątków lat źródłem kłopotów i komplikacji oraz poczucia krzywdy doznanej, w porównaniu z mieszkańcami innych terenów, nie dotkniętych obostrzeniami wynikającymi z ustanowienia strefy ochronnej, a także będą przyczyną licznych pozwów i roszczeń. Tak jest z reguły i tego nie można lekceważyć. Dlatego każdy akt prawa miejscowego stwarzający uciążliwości, musi być poprzedzony dogłębną analizą problemu, wykonaną bez nadmiernego pośpiechu i wystarczająco dokładnie pod względem dociekań specjalistycznych.

Prawo wodne w art. 133 ust. 3 stwierdza, że:

„Strefę ochronną, o której mowa w ust. 2, ustanawia się na podstawie analizy ryzyka obejmującej ocenę zagrożeń zdrowotnych z uwzględnieniem czynników negatywnie wpływających na jakość ujmowanej wody, przeprowadzoną w oparciu o analizy hydrogeologiczne lub hydrologiczne oraz dokumentację hydrogeologiczną lub hydrologiczną, analizę identyfikacji źródeł zagrożenia wynikających ze sposobu zagospodarowania terenu, a także o wyniki badania jakości ujmowanej wody.”

Tak  nakreślony  zakres  analiz  wymaga dużego nakładu pracy dokumentacyjnej oraz szeregu badań i dociekań, jakie należy przeprowadzić. Elaborat zawierający między innymi wyżej wymienione analizy i wyniki badań wody, powinien sporządzić lub zamówić właściciel ujęcia i na jego podstawie dokonać oceny ryzyka zagrożeń zdrowotnych. Za właściciela ujęcia pracę tę może wykonać niezależny specjalista, mający odpowiednie doświadczenie uzyskane w wyniku praktyki w tym zakresie, jednak wydaje się być słuszne, aby właściciel ujęcia wziął czynny udział w tych pracach, aby głęboko przemyślał problem i miał intelektualny udział w dokonaniu oceny ryzyka.

Jak wynika z art. 133 ust. 4 Prawa wodnego, właściciel ujęcia jest obowiązany przekazać analizę wraz oceną ryzyka do właściwego wojewody, który uzgadnia ją z Wodami Polskimi.

Analiza powinna przedstawiać cechy strefy istotne dla opracowania problemu, a dotyczące hydrogeologii oraz identyfikacji źródeł zagrożenia zdrowotnego pochodzących ze sposobu zagospodarowania terenu, w powiązaniu z rolnictwem i ze środowiskiem przyrodniczym, które stanowią integralnie składniki całości zagospodarowania. Wiedza zawarta w wymienionych analizach stanowi punkt wyjściowy do oceny ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego.

Dopiero po zapoznaniu się z treścią opracowania omawiającego cechy terenu  strefy, powstają warunki do podjęcia problemu rozpatrywania jakości wody. Z tego względu, opracowanie powinno składać się z czterech rozdziałów przedstawiających cechy strefy ochrony pośredniej i ujęcia wody, tj.:

1. Cechy hydrogeologiczne;
2. Cechy rolno-przyrodnicze;
3. Cechy urbanistyczne;
4. Cechy jakościowe wody ujmowanej.

Zakres tak nakreślonego opracowania, został omówiony poniżej.

Rozdział A Cechy hydrogeologiczne strefy ochrony pośredniej

W oparciu o dokumentację hydrogeologiczną wykonaną w myśl art. 123.1 Prawa wodnego, w tym rozdziale należy podać na planie strefy ochrony pośredniej, w skali 1:5000 lub 1:10 000:

1. Przebieg izochron przepływu wody do ujęcia:

• w czasie 3 miesięcy, dla dokonania orientacyjnej oceny możliwości wędrówki zanieczyszczeń mikrobiologicznych, a głównie patogenów;
• w czasie 5 lat, w celu oceny wędrówki zanieczyszczeń i ich przemian widocznych w wynikach analizy wody. Izochrona ta powinna przechodzić przez pobliski piezometr, a jeżeli takiego nie ma, to przez inny, jednak położony nie dalej niż między izochroną od 4 do 8 lat przepływu wody do ujęcia.

Czas wędrówki wody powinien być podany jako suma czasu filtracji przez strefę aeracji i przez strefę saturacji (T = t_a + t_s), przy ustabilizowanym leju depresji w wyniku długotrwałego działania ujęcia wody, ze średniodobową wydajnością zadeklarowaną przez eksploatatora ujęcia jako miarodajną w okresie 10 lat, tj. do czasu wykonania ponownej oceny zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego, przewidzianej ustawą Prawo wodne.

2. Położenie każdego istniejącego potencjalnego punktowego emitora zanieczyszczeń, znajdującego się na terenie strefy ochrony pośredniej, jak np. stacji paliw, wysypiska odpadów, galwanizerni, fermy zwierząt lub drobiu itp. oraz należy podać obliczeniowy czas wędrówki wody od emitora do ujęcia. W przypadku istnienia zbiornika wody powierzchniowej znajdującego się w strefie ochrony pośredniej lub w obszarze zasilania ujęcia, ale nie dalej niż 1 km poza granicą strefy, takiego jak: rzeka, jezioro, staw, zbiornik zaporowy, kanał otwarty lub kryty, którego woda może zasilać ujmowaną warstwę wodonośną, poza położeniem należy określić rzędną zwierciadła, czas i drogę wędrówki wody, oraz procent jej udziału w wydajności ujęcia, a także należy podać reprezentatywny wynik analizy jakościowej wody pobranej ze zbiornika. Dla rzek i zbiorników o zmiennym poziomie wody, należy podać rzędną zwierciadła wody najwyższą z prawdopodobnych w ciągu 100 lat (WWW).

3. Przebieg profili hydrogeologicznych przechodzących przez obszar strefy i przez ujęcie. Profile należy załączyć i uwidocznić na nich poziom zwierciadła wody statyczny i dynamiczny w czasie poboru wody przez ujęcie z wydajnością średniodobową oraz uwidocznić miąższość warstw aeracji i saturacji, podając rodzaj złoża i jego współczynniki filtracji przyjęte jako reprezentatywne dla poszczególnych odcinków lub fragmentów złoża. Poza tym należy podać charakterystykę naturalnego tła hydrogeochemicznego ujmowanej wody.

Zebrany materiał informacyjny powinien być tak opracowany, aby przedstawione cechy hydrogeologiczne były w pełni przydatne do wykonania analizy ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego ludności zaopatrywanej z ujęcia chronionego przez strefę ochrony pośredniej.

Rozdział B Cechy rolno-przyrodnicze strefy ochrony pośredniej

W tym rozdziale należy podać na planie strefy ochrony pośredniej w skali 1: 5000 lub 1: 10000:

1. Granice gruntów ornych, łąk i nieużytków rolnych oraz zawartość próchnicy w ich glebie (w przedziałach: <1%, 1÷2%, 2÷3%, >3%) w celu oceny odporności gleb na infiltrację zanieczyszczeń do warstwy wodonośnej.
2. Lokalizację nagromadzonych kiszonek, gnojowicy lub podobnych, o znacznej objętości oraz położenie kompostowników, myjni sprzętu rolniczego, nagromadzeń nawozów sztucznych i chemikaliów lub ich opakowań oraz podobnych ognisk zanieczyszczenia wody podziemnej.
3. Granice terenu ferm zwierząt i drobiu oraz ich składowiska odchodów i odpadów. Przez fermę należy tu rozumieć obecność w jednej zagrodzie więcej niż 10 sztuk zwierząt dużych lub 100 sztuk drobiu.
4. Położenie urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych oraz granice obszarów nawadnianych i odwadnianych, a także usytuowanie i charakterystykę przewodów odprowadzających wody do odbiornika.
5. Granice terenów zabagnień oraz istniejących i wyeksploatowanych torfowisk lub wyrobisk wydobycia kopalin.
6. Granice i rodzaj drzewostanu leśnego i lokalnych zadrzewień oraz miejsc nagromadzenia w lasach wszelkiego rodzaju odpadów.

Zebrany materiał informacyjny powinien być tak opracowany, aby przedstawione cechy dotyczące oddziaływania środowiska rolno-przyrodniczego były w pełni przydatne do wykonania analizy ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego ludności zaopatrywanej z ujęcia chronionego przez strefę ochrony pośredniej.

Rozdział C Cechy urbanistyczne strefy ochrony pośredniej

W tym rozdziale należy podać na planie strefy ochrony pośredniej w skali 1: 5000 lub 1: 10000:

1. Obszary istniejącego zagospodarowania strefy ochrony pośredniej, określając dla poszczególnych elementów powierzchnię i strukturę zagospodarowania oraz procentowy udział w całej powierzchni strefy. Należy wyodrębnić tereny zajęte pod:

• uprawy,
• łąki,
• lasy,
• rekreację, sport i wypoczynek,
• zabudowę rolno-hodowlaną,
• zabudowę mieszkaniową niskiej intensywności,
• zabudowę mieszkaniową wysokiej intensywności,
• zabudowę usługową,
• zabudowę produkcyjną,
• komunikację (z podaniem klasy drogi).

2. Dla każdego elementu mieszkalnictwa należy ustalić ilość mieszkańców, a dla zabudowy rolno-hodowlanej dodatkowo orientacyjną ilość jednostek hodowlanych, zaś dla usług i produkcji – rodzaj i główne ich parametry, jak np. dla hoteli ilość łóżek, dla szkół ilość uczniów itd.Zagospodarowanie i jego strukturę dla okresu perspektywicznego na osobnym planie strefy ochrony pośredniej, w zakresie jak dla stanu istniejącego, w oparciu o istniejący zatwierdzony miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku jego braku, o studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku braku takiego, należy wykorzystać inny istniejący materiał informujący o przewidywanym rozwoju przestrzennym dla tego terenu.

Przedstawiony materiał informacyjny powinien umożliwić analizę ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego ludności zaopatrywanej z ujęcia chronionego przez strefę ochrony pośredniej oraz umożliwić ocenę koegzystencji ujęcia z przedstawionym zagospodarowaniem strefy w stanie istniejącym i perspektywicznym.

Rozdział D Cechy jakościowe wody ujmowanej

Rozdział ten ma charakter elaboratu z zakresu inżynierii sanitarnej, który należy opracować po wykonaniu rozdziałów A, B i C oraz zapoznaniu się z nimi, aby w trakcie opracowywania omawianego rozdziału mieć przesłanki do ustalenia powiązań, jakie mogą istnieć między składem ujmowanej wody a opisanymi cechami strefy. Ocenę jakości wody należy prowadzić szczególnie wnikliwie w odniesieniu do parametrów mających oczywiste powiązania z zanieczyszczeniami antropogenicznymi, jak np. wyniki badań mikrobiologicznych. Poszukując przyczyn obecności nadmiernego stężenia niektórych parametrów, takich jak np. azotanów, należy zwrócić uwagę nie tylko na rolnictwo czy hodowlę, ale też na możliwy częściowy wpływ zawartości składników opadów atmosferycznych nasyconych azotem zawartym w pyłach i gazach pochodzących z okolicznych zakładów przemysłowych.

Należy brać pod uwagę możliwość pojawiania się zmiany składu wody, charakterystycznego zwłaszcza dla płycej usytuowanych warstw wodonośnych, a wywołanego porami roku lub wydarzeniami klimatycznymi (np. długotrwałą suszą). W procesie infiltracji zanieczyszczeń z powierzchni terenu, bardzo istotną rolę ochrony wody pełni gleba. Gleby I i II klasy są bogate w materię organiczną, która ma zasadniczy wpływ na ograniczanie przenikania zanieczyszczeń, dzięki bogatemu życiu biologicznemu uwarunkowanemu obecnością próchnicy w glebie. Gleby piaszczyste, niskiej klasy słabo chronią, gdyż z powodu małej ilości próchnicy łatwo przepuszczają zanieczyszczenia. Gleba jest pierwszą barierą chroniącą wodę podziemną, a drugą barierę stanowi proces filtracji wody opadowej przez strefę aeracji. Im strefa ta dłużej filtruje wodę, tym bardziej chroni warstwę wodonośną. Zwrócenie bacznej uwagi na tego rodzaju zależności, jest niezbędne dla rzetelnego wykonania elaboratu stanowiącego podstawę do analizy bezpieczeństwa zdrowotnego, dokonywanej w celu oceny ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego związanego z ustanowieniem strefy ochrony pośredniej ujęcia wody dla wodociągu publicznego.

Opracowując rozdział dotyczący cech jakościowych wody ujmowanej należy przedstawić:

1. Wyniki badania jakości wody:

• z piezometru o określonej izochronie (wytypowanego w rozdziale A),
• ujętej w celu uzdatnienia,
• uzdatnionej (pobranej przed zbiornikiem wody uzdatnionej).

Badania wody powinny być przeprowadzone w trzech terminach następujących po sobie, w odstępach np. 10-dniowych i wykonanych zgodnie z aktualnym rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Pobrania wody do badania powinny nastąpić w tych samych zbliżonych godzinach doby, z miejsc wyznaczonych do poboru próbek, akceptowanych przez terenowo właściwego państwowego inspektora sanitarnego.

2. Wyniki badania jakości wody znajdujące się w archiwum właściciela ujęcia, wybrane wg przybliżonej powtarzalności dat w kolejnych latach i w odniesieniu do tych parametrów, które wykazały istotną zmienność ich wielkości.

Na podstawie zgromadzonego zbioru wyników badań wody pobranej: z piezometru, z ujęcia i wody uzdatnionej oraz archiwalnych, należy ocenić jej jakość, w zakresie co najmniej niżej podanym:

1. pod względem parametrów mogących stanowić ślad: ścieków, fekaliów lub substancji szkodliwych dla zdrowia ludzi, szczególnie analizując: odczyn pH, utlenialność, przewodnictwo elektrolityczne, ogólny węgiel organiczny i ewentualnie inne parametry, takie jak stężenie jonu amonowego, azotynów i azotanów, chlorków, siarczanów i fosforanów;
2. pod względem obecności śladów ropopochodnych i substancji stanowiących produkt procesów syntezy chemicznej, w szczególności szkodliwych dla zdrowia ludzi, analizując zawartość: WWA, THM itp.;
3. pod kątem obecności nadmiernych ilości żelaza, manganu, fluoru oraz metali szkodliwych dla zdrowia ludzi, takich jak: As, Cu, Zn, Pb, Cd, Cr, Hg, Ni i ewentualnie innych;
4. z uwagi na ewentualną obecność substancji promieniotwórczych;
5. pod względem wymagań mikrobiologicznych;
6. pod względem wymagań organoleptycznych;
7. pod względem zawartości składników wpływających na cechy użytkowe wody mające znaczenie dla konsumentów, takie jak twardość, zawartość wapnia, magnezu i innych soli.

Po wykonaniu wyżej wymienionych ocen, należy dokonać sumarycznej oceny opracowując łączne wnioski z rozdziałów A, B i C, wskazując co należy uczynić by zmniejszyć ryzyko zdrowotne w odniesieniu do ochrony ujęcia. To podsumowanie, zawierające odpowiednio ważkie argumenty sanitarne, powinno stanowić podstawę oceny ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego wody ujmowanej i wyrażać pogląd odnośnie potrzeby ustanowienia strefy ochronnej dla ujęcia. Na podstawie wymienionego elaboratu właściciel ujęcia, w porozumieniu z właściwym terenowo państwowym powiatowym inspektorem sanitarnym, powinien sformułować i złożyć wniosek do wojewody o ustanowie­nie strefy ochronnej. Przedstawiając wyżej podane propozycje merytorycznej zawartości elaboratu stanowiącego analizę ryzyka bezpieczeństwa zdrowotnego dla ustanowienia strefy ochrony pośredniej ujęcia wody podziemnej, autor zdaje sobie sprawę, że można opracować elaborat w zakresie szerszym i dokładniejszym, jednak wydaje się, że nakład pracy, jaki trzeba włożyć w tę obszerniejszą wersję, nie wpłynie w istotny sposób na ostateczną ocenę, jaka ma zostać przedstawiona wojewodzie.

Bohdan Łyp

…

Źródło: Technologia Wody nr 2/2019