Analiza ankiet dotyczących gotowości wdrożenia Planów Bezpieczeństwa Wodnego w przedsiębiorstwach wodociągowych

1. Wprowadzenie

Potrzeba ciągłego podnoszenia poziomu bezpieczeństwa konsumentów wody została dostrzeżona przez Światową Organizację Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO) już w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Obecnie obowiązuje czwarta edycja „Wytycznych dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia” z 2011 r. [1]. Jednym z osiągnięć „Wytycznych…” jest wprowadzenie pojęcia oraz założeń dla tzw. Planów Bezpieczeństwa Wodnego (PBW, ang.Water Safety Plans). Głównym celem PBW jest zapewnienie bezpiecznego dostępu do wody przeznaczonej do spożycia. Przez bezpieczeństwo rozumie się zdolność systemu do ochrony jego nadrzędnych właściwości funkcjonalnych przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi [2]. Zagrożenia dotyczące zaopatrzenia w wodę mogą się pojawić na każdym etapie produkcji wody przeznaczonej do spożycia: w źródle wody, na etapie uzdatniania oraz magazynowania, a także w podsystemie dystrybucji wody [3, 4]. Plan Bezpieczeństwa Wodnego kładzie duży nacisk na prewencję tych zagrożeń.

W 2009 roku WHO opublikowała „Podręcznik opracowania planów bezpieczeństwa wodnego. Zarządzanie ryzykiem krok po kroku – instrukcja dla dostawców wody do spożycia” (ang. Water safety plan manual: step-by-step risk management for drinking-water suppliers) [5], który stanowi swoistą instrukcję dla przedsiębiorstw wodociągowych. Podręcznik ten zawiera 11 etapów opracowania i realizacji PBW. Obecnie w Polsce nie ma obowiązku wdrażania PBW, dlatego zdecydowana większość polskich przedsiębiorstw wodociągowych nie wdrożyła PBW w swoich systemach zbiorowego zaopatrzenia w wodę (SZZW), prawdopodobnie w oczekiwaniu na odpowiednie uwarunkowania prawne oraz bagatelizując możliwości, jakie daje wdrożenie PBW, wdrożyły go m.in. Kraków oraz Słupsk.

Zapisy wniosku Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 1 lutego 2018 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [6] sprawiają jednak, że w perspektywie kilku lat polskie przedsiębiorstwa wodociągowe zostaną zobligowane do przeprowadzenia analizy ryzyka obejmującej wszystkie etapy dostarczania wody od ujęcia do konsumenta w ramach PBW. Z tego względu obserwuje się coraz większe zainteresowanie tą problematyką ze strony przedsiębiorstw wodociągowych. Wiele krajów, m.in. Niemcy oraz Francja, wprowadziło ten model w życie, co wpłynęło na poprawę jakości funkcjonowania tamtejszych przedsiębiorstw wodociągowych oraz zmniejszenie liczby zdarzeń niepożądanych [7]. Na tle krajów Unii Europejskiej Polska ma w tym względzie sporo do zrobienia, dlatego należy tworzyć rozwiązania, które pozwolą na właściwą realizację PBW. Pierwszym krokiem w tym aspekcie powinno być precyzyjne zdefiniowanie stanu obecnego w zakresie bezpieczeństwa dostawy wody do konsumentów w polskich przedsiębiorstwach wodociągowych.

Należy przy tym pamiętać, że wdrożenie nawet bardzo dobrego PBW nie zabezpiecza w pełni przed wystąpieniem sytuacji kryzysowej. Zawsze może wystąpić losowe zdarzenie, którego nikt nie był w stanie przewidzieć. Podejście PBW oparte na prewencji zagrożeń znacząco ogranicza jednak prawdopodobieństwo takiego scenariusza oraz pozwala na przygotowanie przedsiębiorstwa wodociągowego do odpowiedniej reakcji.

Motywacją do powstania niniejszej pracy była chęć sprawdzenia gotowości wdrożenia PBW w polskich przedsiębiorstwach wodociągowych zlokalizowanych głównie w województwie podkarpackim. Uzyskane rezultaty pozwolą na rozpoznanie największych braków w zakresie zarządzania ryzykiem obejmującym wszystkie etapy dostarczania wody od ujęcia do konsumenta.

2. Metodyka badań

W ramach pracy przygotowano anonimową ankietę dla operatorów SZZW, złożoną z 21 pytań, w tym:

• pyt. 1÷3 – otwarte – charakteryzujące SZZW, tj. Q_{śr d}, LM, rodzaj ujęcia wody;
• pyt. 4÷21 – pytania zamknięte – dotyczące gotowości wdrożenia PBW w SZZW.

Tab. 1 przedstawia opracowaną ankietę, która stanowi rozwinięcie ankiety zaproponowanej wcześniej przez autorów pracy [8].

Interpretacja ankiety przedstawia się następująco: określa się sumę punktów uzyskanych w odpowiedziach od pytania 4 do 16 wg następującego schematu:

• odpowiedź „Tak” lub inna z przedostatniej kolumny – 1 punkt,
• odpowiedź „Nie” lub inna z ostatniej kolumny – 0 punktów.

Dla uzyskanej sumy punktów wyniki ankiety interpretowane są następująco:

• suma punktów 16÷18 – system jest bardzo dobrze przygotowany do wdrożenia PBW,
• suma punktów 10÷15 – system jest dobrze przygotowany do wdrożenia PBW, ale wymaga uzupełnienia niektórych procedur,
• suma punktów 6÷9 – system jest średnio przygotowany do wdrożenia PBW i wymaga bezwzględnego uzupełniania procedur wynikających z przeprowadzonej ankiety,
• suma punktów 0÷6 – system nie jest przygotowany do wdrożenia PBW i wymaga kompleksowego przeglądu pod kątem procedur eksploatacyjnych, a także przeprowadzenia szkoleń dla jego operatorów.

3. Analiza wyników ankiety

Ankietę przeprowadzono w 2018 roku wśród 22 podmiotów odpowiedzialnych za eksploatację SZZW. Strukturę analizowanych SZZW przedstawiono na rys. 1. Wyniki ankiety prezentuje tab. 2.

Na podstawie przeprowadzonej ankiety stwierdzono, że spośród 22 badanych SZZW:

• większość badanych SZZW posiada ujęcia wody podziemnej (19 z 22), pozostałe to ujęcia wody powierzchniowej,
• około 82% badanych SZZW ma wyznaczone strefy ochronne ujęć wody,
• około 45% badanych operatorów SZZW posiada wytypowane grupy zagrożeń mające wpływ na utratę bezpieczeństwa,
• jedynie 27% badanych operatorów SZZW deklaruje, że zna potencjalne źródła zagrożeń mikrobiologicznych na obszarze eksploatowanego SZZW,
• niespełna 23% badanych operatorów SZZW zna potencjalne źródła zagrożeń chemicznych na obszarze eksploatowanego SZZW,
• około 68% badanych operatorów SZZW zna zagrożenia dla utraty bezpieczeństwa SZZW wynikające z awarii podsystemów lub pojedynczych elementów SZZW,
• około 45% badanych operatorów SZZW deklaruje, że zna drogi (ścieżki) rozprzestrzeniania się potencjalnych zagrożeń mikrobiologicznych,
• około 40% badanych operatorów SZZW deklaruje, że zna drogi (ścieżki) rozprzestrzeniania się potencjalnych zagrożeń chemicznych,
• około 45% badanych operatorów SZZW rejestruje częstotliwość występowania zagrożeń,
• niespełna 60% badanych operatorów SZZW potrafi ocenić skutki poszczególnych zagrożeń,
• około 41% badanych operatorów SZZW potrafi ocenić ryzyko związane z wystąpieniem zagrożenia,
• około 95% badanych operatorów SZZW wie jak reagować na wypadek przekroczenia norm jakościowych w wodzie do spożycia,
• około 77% badanych SZZW dysponuje źródłami awaryjnego zaopatrzenia ludności w wodę,
• około 64% badanych SZZW dysponuje procedurami reagowania na wypadek wystąpienia zewnętrznych sytuacji kryzysowych,
• w około 32% badanych SZZW jakość wody surowej jest monitorowana codziennie,
• w około 50% badanych SZZW jakość wody uzdatnionej jest monitorowana codziennie,
• w około 64% badanych SZZW wdrożono wymagania wyznaczonych stref ochronnych ujęcia wody,
• w około 54% badanych SZZW objętość awaryjna wody uzdatnionej w zbiornikach wodociągowych wynosi > 30% Qd,
• jedynie około 9% badanych SZZW posiada zespół do wdrożenia Planów Bezpieczeństwa Wodnego,
• 3 SZZW nie są przygotowane do wdrożenia PBW,
• 10 SZZW jest średnio przygotowanych do wdrożenia PBW,
• średnie przygotowanie lub jego brak stwierdzono głównie w SZZW zaopatrujących poniżej 20 tys. mieszkańców (rys. 2),
• 7 SZZW jest dobrze przygotowanych do wdrożenia PBW,
• tylko 2 SZZW są bardzo dobrze przygotowane do wdrożenia PBW, są to systemy o liczbie mieszkańców odpowiednio 20 tys. i 200 tys.

4. Podsumowanie

W ankiecie wzięły udział 22 przedsiębiorstwa wodociągowe, z czego około 64% stanowiły SZZW małe, zaopatrujące w wodę mniej niż 20 tys. mieszkańców.

• Wyniki ankiety jednoznacznie wskazują na zasadność propagowania podejścia PBW w Polsce. Mniej więcej połowa z badanych operatorów SZZW nie potrafiła wskazać wszystkich zagrożeń dla bezpieczeństwa konsumentów wody oraz ocenić ryzyka związanego z tymi zagrożeniami. Szczegółowa identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka leży natomiast u podstaw PBW i w oparciu o nią opracowuje się plan ulepszeń oraz modernizacji systemu.
• Około 95% badanych operatorów SZZW wie natomiast jak reagować w przypadku przekroczenia norm jakościowych w wodzie przeznaczonej do spożycia. Wynika to z faktu, że ta kwestia jest uregulowana przez Rozporządzenie [9]. Jednym z efektów PBW jest wprowadzenie tzw. standardowych procedur operacyjnych, czyli procedur, które stanowią opis działań, jakie należy podejmować w czasie normalnej eksploatacji, lub działań korekcyjnych w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej. Należy się spodziewać, że eksploatatorzy dysponujący takimi procedurami będą się czuli zdecydowanie pewniej, także w przypadku wystąpienia innych zdarzeń niepożądanych.
• Opracowaniem i wdrożeniem PBW zgodnie z wytycznymi WHO [5] powinien zająć się Zespół ds. PBW składający się z osób o odpowiednich kompetencjach i uprawnieniach umożliwiających jego realizację. Taki zespół funkcjonuje tylko w dwóch badanych SZZW.

5. Bibliografia

1. Guidelines for Drinking-water Quality. Fourth Edition. WHO, Geneva 2011.
2. Rak J., Tchórzewska-Cieślak B., Studziński J., Bezpieczeństwo systemów zbiorowego zaopatrzenia w wodę, Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa 2013.
3. Szpak D.: Method of water consumers safety analysis and assessment. E3S Web of Conferences, 17 00092 (2017), s. 1-8.
4. Iwanek M., Kowalska B., Kowalski D., Kwietniewski M., Miszta-Kruk K., Mikołajuk P., Wpływ różnych czynników na awaryjność sieci wodociągowej w układzie przestrzennym – studium przypadku, Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury JCEEA, t. XXXII, z. 62/2015, s. 167-183.
5. Water safety plan manual: step-by-step risk management for drinking-water suppliers. WHO, Geneva 2009.
6. Wniosek Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (wersja przekształcona) z dnia 1.02.2018 r.
7. Setty K., O’Flaherty G., Enault J., et al.: Assessing operational performance benefits of a Water Safety Plan implemented in Southwestern France. Perspectives in Public Health, 138(5), p. 270-278.
8. Boryczko K., Tchórzewska-Cieślak B., Szpak D.: Problemy bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę na obszarach zasilanych z małych ujęć. Budownictwo i Inżynieria Środowiska, 2016, vol. 7, no. 1, s. 11-17.
9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 listopada 2015 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. z 2015 r. poz. 1989).

prof. dr hab. inż. Janusz R. Rak
dr hab. inż. Barbara Tchórzewska-Cieślak, prof. PRz
dr inż. Dawid Szpak
dr inż. Krzysztof Boryczko

Politechnika Rzeszowska,
Wydział Budownictwa, Inżynierii Środowiska i Architektury,
Katedra Zaopatrzenia w Wodę i Odprowadzania Ścieków